जट–जटीन

शीतल गिरी
    मिथिलाका राजा धर्मध्वज जनक ज्ञानी, कर्मशील, प्रजापालक थिए । अन्नपात प्रशस्त फलाइ प्रजामा कुनै किसिमको दु:ख–कष्ट हुन नदिन ठाउँठाउँमा ठूल्ठूला पोखरीहरू खनाएका थिए । मुहारबाट, भेषभूषाबाट कोही पनि प्रजापालक बन्न सक्दैन । अनुमानको भरमा पनि प्रजापालक पहिचान गर्न सकिन्न । म धर्मध्वज जनकलाई उनले गरेका कार्यको आधारमा चिनाउने प्रयत्न गर्दैछु ।
    ज्ञानी, कर्मशील, प्रजापालकप्रति श्रद्धा जाग्दछ । आँखा स्वाभाविकरूपले सजल विनम्रतापूर्वक झुक्दछ । सजलताका साथ जट–जटीन लोक नाट्यमा धर्मध्वज खोज्ने प्रयत्न गर्दैछु ।
    आजको समयमा यो लोक नाट्य कतैकतैमात्र खेल्ने गरेको पाइन्छ ।
    उहिल्यै मिथिला राज्यको ठाउँठाउँमा हाटबजार लाग्दथ्यो ।
    क्रेता र विक्रेताको सभ्य भीड बजारमा देखिन्थ्यो ।
    धर्मध्वज राजाको राज्यमा प्रजा सुखी थिए, दरबारको कोष भरिभराउ थियो साथै राजासँग बलियो सेना पनि थियो । कसको सामथ्र्य थियो, मिथिलासँग लड्ने ? अर्को कुरा उनले धर्म र ज्ञानले छिमेकी देशका राजा र जनताको मन जितेका थिए ।
    त्यतिखेरको समयमा राजा धर्मध्वजको सम्पन्नताको चर्चा चारैतिर थियो । तर पनि सो राज्यमा एक समय अकाल पर्‍यो ।
    जनताहरू भोकले बेहाल भए । यो कुरो थाहा पाएपछि राजाले सम्पूर्ण कर माफ गरिदिए ।  सोच्दथे मेरो राज्यमा कोही जनता भोकै नबसोस् । यसरी सोच्ने राजा भएको देश मिथिला थियो । जनता संस्कृत बोल्दथे–लेख्दथे । प्राकृत भाषा बुझ्दथे र छिमेकी देशकाहरूसँग प्राकृतमा बोलेर काम चलाउँथे । यसबाट कुराकानीमा केही रस र आनन्दको योग हुने गथ्र्यो । भोजन गरेर आएका पाहुनाले पनि मुख जूठो पार्नै पथ्र्यो । सो समयमा हाटबजारमा होटेलको व्यवस्था थिएन । आपैंmले पकाएर खानुपथ्र्यो ।
    हाटबजार थियो, होटेल थिएन । पकाउने सामल पाइन्थ्यो, पकाएको पाइन्थेन । त्यसो भएपनि । चिन्ताको कुनै कुरा थिएन ।
    भाँडाकँुडा, दाउरा, पानीको बन्दोबस्त पथिकहरूका लागि राज्यले, समाजले या धनी व्यक्तिले गरिदिएका हुन्थ्यो । विद्वान, साहित्यकार, दार्शनिक र कविहरूका वचन सुन्न चाहन्थे मिथिलावासीहरू । बीचबीचमा स्थानीयहरूले जिज्ञासा पोखेर नबुझेका कुरा प्रस्ट पार्न लगाउँथे । जनतालाई अकालबाट राहत दिलाउन राज्यको ठाउँठाउँमा ठूल्ठूला पोखरी खन्न लगाए । पोखरीको पानीले खेतमा सिंचाइ गर्न लगाए ।
    राजाले प्रजाको हितको खातिर आफ्नो खजाना रित्याइदिए तर यस प्रयासबाट पनि जनताको स्थितिमा सुधार आएन ।
    जनता अन्नको एक/एक दानाको लागि आपसमा झगडा गर्ने स्थिति बनिसकेको थियो  । राजा, प्रजा कसैकहाँ पनि अन्नको गेडा थिएन, सिद्धिसकेको थियो । भोकले जनता मर्न थालेका थिए । जनतासरह नै दु:खकष्ट उठाइरहेका राजाले इन्द्रको आराधना गरेपछि घनघोर वर्षा भयो । राजा धर्मध्वजले जनहित निमित्त देखाएको त्याग जट–जटीन गीतिनाटकमा पाइन्छ । शायद अनिकाल छाएको देशमा बीउको लागि पनि अन्न बच्दैन होला । बडो कष्टपूर्ण थियो, त्यो क्षण । मानवको लाचारी अवस्था देखेर मृत्युदेव हाँसिरहेका थिए होला र कल्याणकारी देव कसरी उद्धार गर्ने भनेर व्यग्र थिए होला ।
    यो नाच मुख्यत: बज्जिकाभाषी गाउँमा प्रहसनको रूपमा प्रचलित छ ।
    यो भावनृत्य हो । जट–जटीनको कथोपकथनमा जुन अभिनयात्मकता छ, त्यो यसको नृत्यसम्पदा हो ।
    मध्य तराईका गाउँघरमा अझ पनि श्रावण पूर्णिमादेखि खासगरी कार्तिक महिनाको जुनेली रातमा युवतीहरूले समूह बनाइ यो नाटक खेल्ने गर्छन् । घरको कामधन्धा सकेर बेलुकी २०–२५ जना युवतीहरू गाउँको अलि फराकिलो ठाउँमा भेला हुन्छन् र रमाइलो गरेर यो गीतिनाटक खेल्छन् ।
    आकाशमा जून र तराई भूमिमा मधेसी युवतीहरू नृत्यमग्न ।
    जट–जटीनको अभिनय मुख्यत: कुमारी केटीहरूद्वारा आयोजित गर्ने चलन छ ।
    यो गीति नाटकमा मुख्यत: दुइटा पात्र प्रमुख हुन्छन्— जट र जटीन । जट वरको रूपमा जटीन वधूको रूपमा कुमुदिनी फूलले सिंगारिएका हुन्छन् ।
    आधा जति युवतीहरू जटतिर र आधा चाहिं जटीनतर्फ भएर बाँडिएका हुन्छन् । दुवै समूह लगभग १५ फिटको दूरीमा एक अर्काको सामुन्ने उभिन्छन् र गीति नाटक शुरू हुन्छ । जटीनको समूहका सबै युवतीहरू आपसमा स्वर मिलाएर प्रेमाख्यान गाउँदै जटको समूह नजिक पुग्छन् र त्यहीं तिनीहरूको गीत सकिन्छ । अनि त्यो समूह एकापसमा हात समाउँदै आफ्नो स्थानमा पुन: फर्किन्छ । जहाँ एकता छ, त्यहाँका युवतीहरू जट–जटीन गीति नाटकमा रमाउँछन् । संस्कृति जीवित रहन्छ ।  एकताबद्ध भावनाले संस्कृति बचाएको हुन्छ । यसरी पुस्तौं पुस्ता संस्कार एवं संस्कृति चल्दै आएको छ । व्यक्तिगत भावनाको विकासले संस्कार संरक्षणमा अनिष्ट भित्र्याउँछ । यस कारण वर्तमान व्यक्तिवादी समाजमा मानवताको आविष्कार हुन सक्दैन, राष्ट्र–भ्रान्तिहरू परस्पर उपलब्धिमा छेकबार बन्ने गर्दछन् ।
    लोकसंस्कृति अध्ययन गर्न आधुनिकताले नछोएको गाउँमा जानुपर्छ । मलाई लाग्दैन शहरमा बसेर लेखिएको लोकसंस्कृतिका पुस्तक पूर्ण सत्य हुन्छ भन्ने । लोकसंस्कृति गाउँमा खुला र व्यापक हुन्छ । वास्तवमा मलाई विस्मय भयो यति सुन्दर, यति गहिरो, यति स्वच्छ भाव गीति नाटक जट–जटीनमा छ । प्रज्ञा प्रतिष्ठानलाई हामी विद्वानहरूको थलो मान्दछौं । तर त्यहाँ पनि विद्वानको कदर हुन नसकेको पाएको छु । एउटा गिरोह छ, प्रत्येक वर्ष विभिन्न बहानामा घुमाइफिराइ बजेट पोल्टामा पारेर वास्तविक विद्वान, अनुसन्धानकर्तालाई पाखा लगाउने गर्दछ । यो तीतो यथार्थबारे पछि चर्चा गरौंला । अब लोकतर्फ फर्कौ, जट समूहले पनि त्यस्तै मीठो स्वरमा, उस्तै लयमा, रसिलो गीतबाट जवाफ दिंदै जटीनको समूहको नजिक पुग्छ र उसको जवाफी गीत पनि त्यसैगरी सकिन्छ । दुवैतर्फबाट दोहरी गीत गाइन्छ । अनेकौं किसिमका प्रश्नहरू एकदम मीठो लयमा सोधिन्छ र प्रश्नको उत्तर पनि उत्तिकै मीठो लयमा दिइन्छ ।
    गीत गाउनुका साथसाथै गीतको भाव अनुसार युवतीहरूले हातले पार लाउँदै नाचेको बडो मनोरम देखिन्छ । स·ीतको आरोह–अवरोहसँग यसको राम्रो ताल मिलेको भान हुन्छ । दुवै समूहले जट र जटीनलाई आफ्नो पछाडि लुकाइ राख्छन् । आकृतिले कोमल र सुलुत्त परेका औलाहरू नचाएको मनोरम देखिन्छ । ती औंलाहरूको मदतले धेरै कुरा प्रस्टयाएको हुन्छ ।
    सबभन्दा पहिले सहगान हुन्छ । सहगानको साथसाथै अभिनयको आरम्भ हुन्छ । जुहारी किसिमको यस गीति नाटकमा जट र जटीन दुई नवविवाहित युवकयुवतीको प्रेममा आधारित कथा छ । कथा अनुसार धर्मध्वज राजाको मिथिला राज्य कडा अकालको चपेटमा पर्‍यो ।
    पारिवारिक समस्या समाधान गर्न देवकोटाको मदनझैं घरको दुई छाक जुटाउन नसक्दा भर्खर नवविवाहिता पत्नीलाई छाडेर जट विदेश जान कम्मर कस्छ र जटीनलाई फकाउँछ, सम्झाउँछ तर विदेश सँगै जाने चाहना जटीनको छ र आफ्नो पति जटलाई छोड्न चाहँदिन ।
    तर पनि जटीनलाई छाडेर विदेश जान जट विवश छ र जटीन आँसु पिएर भएपनि जटलाई विदेश पठाउन विवश हुन्छिन् । र, सहमति अनुसार जट विदेश लाग्छ ।
    जनतासरह नै दु:ख उठाइरहेका राजा धर्मध्वजले जनताको साथमा इन्द्रको आराधना गर्छन् र घनघोर वर्षा हुन्छ । विदेश गएका जनता पनि फर्किन्छन् । साथै जट पनि आइपुग्छ । घरमा जटीन हुँदिन । माइत गएकी हुन्छे । जटले कुनै चिठी र समाचार नपठाएको हुँदा जटीन रिसाएकी हुन्छे ।
    जटीनले यस शङ्कालाई आफ्नो मधुर व्यवहारबाट समाधान गरेकी थिइन् ।
    पुरुष जहाँ गएपनि रमाउँछ । घर बिर्सिन्छ र उतै घरजम गर्न खोज्छ ।
    यो शङ्कामा सत्यता छ ।
    चिठीपत्र नआएपछि जटीनले जटको बारेमा बुझ्न निकै प्रयत्न गरेकी थिइन् ।
    जटले शृङ्गार सामान दिन्छ र फकाउँछ ।
    अनि दुवै घर फर्किन्छन् र आनन्दपूर्वक बस्दछन् । जट र जटीन घर फर्कंदा कोसी नदी तर्ने बेला माझी र जटीनबीचको संवाद बडो मनमोहक छ, दोहरो अर्थ लाग्ने । यस गीति नाटकमा जटीनलाई आफ्नो घरमा रहेको अभावबाट निकै पिरोलिएको देखाइएको छ ।
    अनेक कष्ट सहेको वर्णन छ ।
    पति–पत्नीबीच हुने कलह पनि देखाइएको छ ।
    अनि अरू ?
    यो गीति नाटक वर्षा ऋतुमा पनि कृषि नै प्रमुख पेशा अपनाएको बज्जिका समाजमा अत्यन्तै उत्साहसाथ युवतीहरू खेल्ने गर्छन् ।
    यस लोकनाट्यका केही गीत यस्ता छन्—
    जब जब टीका मंगलिअऊ रे जटा,
    टीका न काहे लाएले रे, टिकबे कारन,
    जटनिआ तरस ओले रे टिकबे कारन ।
जट—  
    जब जब टीका ललिअऊ गे जटीन,  
    टीका काहे न पेन्हले गे, टिकबे कारन,
    जटनी सभा में लजबएले गे, टिकबे कारन ।
जटीन—
    जब जब नथिआ मंगलिअऊ रे जटा,
    नथिआ न काहे लएले रे, नथिआ    कारन,
    जटानिआ तरस ओले रे नथिआ         कारन ।
जट—
    जब जब नथिआ ललिअऊ गे जटीन,
    नथिआ काहे न पेन्हले गे, नथिआ         कारन, 
    जटा सभा में लजबएले गे, नथिआ         कारन । 
    यसैगरी अरू अरू गहनाहरूको प्रस· जोडेर गीत गाउने गरिन्छ । 
जट—
    झुक के चलिहेगे जटीनिआ, झुकके         चलिहेगे, 
    चढल जुवानी तोहरो हउ, झुकके         चलिहेगे ।
जटीन—
    नहिए भुकबउ रे जटा नहिए झुकबउ         रे,
    हम त बाबू के दुलारी धिया आइठ के         चलबउ रे ।
जट—
    झुके के परतऊ गे जटीनी, झुके के         परतऊ गे,
    धनमा के बाल जइसन झुके के परतऊ         गे ।
जटीन—
    नहिए झुकबऊ रे जटा नहिए             झुकबऊ रे,
    हम तो भइआ के दुलारी बहिनी,         आइठके चलबऊ रे ।
    यसैगरि सबै नाताहरूसँग जोडेर गीत गाउने गरिन्छ । 
जटीन—
    धनमा कुटइते जटा मार ले मुसरबे         के मार, 
    मारले मुसले के मार, ओही बिओगे         लाल,
    जटा जाइले नइहरे हो लाल ओही         बिओगे न ।
जट—
    धनमा कुटइते कलिअऊ दुलरबे लाल,         कलिअऊ दुलरबे लाल,
    जटनी मतिजो नइहरबे लाल ओही         बिआगे न । 
जटीन—
    भात पकाबेके बेरिआ जटा मारले         छोलनिए के मार, 
    मारले छोलनिए के मार ओही विओगे,
    जटा जाइले नइहरे हो लाल ओही विओगे न । 
जट—
    भात पकाबे के बेरिआ कलिअऊ तारो         दुलरबे लाल,
    कलिअऊ तोरा दुलरबे लाल, जटीनी         मतिजो नइहरबे,
    ओही विओगे न । 
    यसैगरी अन्य बिषयका पनि गति गाउने गर्छन् ।