सर, मेरो पनि गुनासो छ !

अनन्तकुमार लाल दास
    विद्यालयमा कक्षा शिक्षक वा प्रधानाध्यापक समक्ष अभिभावकहरू गुनासो लिएर आउँछन् । ती गुनासाहरूको चरित्र फरकफरक हुन्छ । खासगरी निजी विद्यालयबाट अभिभावकहरूले बढी अपेक्षा राखेका हुन्छन् । त्यसैले गुनासो लिएर पुग्छन् । यसरी गुनासो गर्नु जायज पनि हो र वीरगंजकै परिप्रेक्ष्यमा यस्ता गुनासाहरू ठूलासाना वा भनौं नाम चलेका विद्यालयहरूमा समेत आउने गर्छ । अभिभावकहरूले भन्ने गरेको सुनिन्छ–“ए, त्यो स्कूल ? नाम ठूलो छ तर  पढाइ ठीक छैन, विद्यार्थीप्रति उपयुक्त ध्यान पुर्‍याइँदैन । विद्यार्थी अनुत्तीर्ण भयो भने उसलाई फेरि तल्लो कक्षामैं राखिदिन्छन् वा अनुत्तीर्ण भएपछि जुन किसिमले विद्यालयले तदारुकता देखाउनुपर्ने हो त्यो देखाउँदैनन् ।” अभिभावकले गुनासो नगर्ने कुनै विद्यालय छैन । विद्यालय पुरानो होस् वा नयाँ, एसएलसी.मा राम्रो परिणाम दिइराखेको हो्स् वा नहोस्, तल्लो कक्षाको होस् वा माथिल्लो कक्षाको गुनासो आइरहन्छ । गुनासो आउनु स्वाभाविक हो, जायज हो र आइराख्नुपर्छ ।
    प्राय: गुनासो के हुन्छ भने विद्यालयले होमवर्क दिंदैन, होमवर्क दियो भने त्यसको लेखाजोखा राख्दैन वा फलानो विद्यार्थीले मेरो बच्चालाई कक्षामा अप्ठ्यारो पार्‍यो वा फलानो शिक्षकले बढी कडाइ गरे भन्ने प्रकारका हुन्छन् । अर्को तरिकाको पनि गुनासो हुन्छ–अभिभावक भनिरहेका हुन्छन्–मेरो विद्यार्थीको पढाइको स्तर सुध्रिन सकिरहेको छैन । तपाईंको स्कूलमा भरोसा गरेर राखियो तर यसले तुलनात्मकरूपमा सुधार गर्न सकिरहेको छैन । पहिलेपहिले त राम्रै गथ्र्यो, आजभोलि किन हो किन राम्रो अड्ढ ल्याउन सकिरहेको छैन । यस्ता गुनासाहरू आवधिक परीक्षा सकिएको बेला वा अद्र्धवार्षिक वा वार्षिक परीक्षाको परिणाम आएपछि अभिभावकले गर्ने गर्छन् । यस्ता गुनासो लिएर आउने आमाबाबु दुवै हुन्छन् । अभिभावकहरूको के मनोविज्ञान देखिएको छ भने अरू दिन टिफिन दिन वा विद्यार्थीलाई छोड्न वा घर लिएर जाने काम आमाले गरे पनि गुनासो गर्न बुवा नै आउनुपर्छ ।
    विद्यार्थीको पुरुष अभिभावक आउँदा प्राय: विद्यालयमा कडा मिजाजले नै प्रस्तुत हुन्छन् । अरू अभिभावकलाई पनि सुनाउने गरी आफ्ना गुनासाहरू पोख्छन् । कतिपय त बाटोघाटोमा शिक्षक भेट्दा त्यहाँ पनि गुनासो पोखिराखेका हुन्छन् । यसरी गुनासो पोख्नुको अर्थ कमसेकम अभिभावकले विद्यालयमा सम्पर्क गर्न खोजेको, अन्तक्र्रिया गर्न खोजेको बुझिन्छ । अरू बेला देखा नपर्ने अभिभावक पनि यस्तो बेला आइपुग्छन् । विद्यालयले बोलाउन खोजिराखेको बेला उपस्थित नहुने तर यस्ता गुनासा लिएर हतारिएर अभिभावक पुग्छन् ।
    एउटा व्यावसायिक विद्यालयको कोणबाट हेर्दा यसरी अभिभावकहरू जुनसुकै मुद्रामा भए पनि विद्यालयसँग सम्पर्क गर्न खोज्नुलाई समस्या समाधानको पहिलो खुड्किलो मान्नुपर्छ । गुनासो पोख्नु चुनौती र अवसर दुवै हो । त्यसैले गुनासोको सम्बोधन गर्नु भनेको विद्यार्थीमा देखा परेको समस्या समाधान गर्ने, अभिभावकको अपेक्षा सन्तुष्ट पार्ने, विद्यार्थीमा रहेको कमी–कमजोरी पहिचान गर्ने अवसर पनि हो र यसले अभिभावकलाई आफ्नो भूमिकाबारे सिकाइ पनि प्रदान गर्छ । गुनासोको समयमैं समाधान नगर्दा कतिपय विद्यालयहरूमा अभिभावकहरूले “डूप आउट” गरेको, झैंझगडा गरेको, विद्यालय शुल्क तिर्न आनाकानी गरेको कुराहरू पनि भेटिन्छ । अभिभावकले गुनासो नगरेसम्म उनले चिताए अनुसारको सफलता सम्भव हुँदैन । त्यसैले विद्यार्थीको सरोकारलाई लिएर विद्यालयमा आइपुग्ने अभिभावक गुनासोसँग जोडिएर तनाव, उत्तेजना वा पृथक विचार राख्ने अवसरको खोजमा हुन्छन् जसले उनलाई कुनै भिन्न क्रिया वा प्रतिक्रिया गर्न प्रेरित गर्छ ।
    विद्यालयले सुझबुझ राखेर यसको समयमैं सही व्यवस्थापन गर्न सके विद्यार्थीको प्रगति हुँदै जान्छ तर समयमैं व्यवस्थापन गर्न नसके यो बढ्दै जान्छ र शुरुमा अभिभावक र कक्षा शिक्षकबीच टकराव सृजना गर्छ अनि विस्तारै अभिभावक र विद्यालयबीच असन्तुष्टि फैलिन्छ । त्यसैले एउटा व्यावसायिक प्रधानाध्यापकले यसरी आइपुग्ने गुनासोहरूलाई कसरी व्यवस्थापन गर्ने त्यसबारे पहिले आफ्नो बुझाइ प्रस्ट राख्नुपर्छ र त्यही अनुसार आफ्ना शिक्षकहरूलाई पनि परामर्श दिएको हुनुपर्छ । कहिलेकाहीं कक्षा शिक्षकलाई पनि कुनै विद्यार्थी वा अभिभावकसँग कतिपय कुराले चित्त बुझिरहेको हुँदैन । कसैसँग रिस उठेको हुन सक्छ । त्यस्ता कुरालाई समयमैं एउटा योग्य प्रधानाध्यापकले मापन गर्न सक्नुपर्छ । शिक्षकभित्र हुने तनाव, रिस, चिन्ता, उदासीनता आदि संवेग व्यवस्थापन गर्ने सीप नहुँदा सम्बन्धित शिक्षकले त्यस्ता गुनासाहरूलाई मनभित्रै थिचेर राख्छ । फलस्वरूप ऊ सम्बन्धित अभिभावक वा विद्यार्थीप्रति पूर्वाग्रही हुन पुग्छ । यस्तो परिस्थिति न आउन दिन प्रधानाध्यापकले सहजकर्ताको भूमिका खेल्नपर्छ । कक्षा शिक्षकलाई ताजा राख्ने, सकारात्मक विचारको विकास गर्ने, आत्मसम्मान कायम गर्ने, आशावादी हुने र विद्यार्थीमैत्री हुनेजस्ता कुरामा अनुगमन गरिराख्नुपर्छ । यो दायित्व वहन गर्न सक्ने प्रधानाध्यापकले आफ्ना विद्यार्थी वा अभिभावकलाई पनि ठीक तरिकाले व्यवहार गरिराखेको हुन्छ । यसर्थ हरेक विद्यालय गुनासो व्यवस्थापन गर्नका निमित्त ‘बाहुबली’ भएर होइन बौद्धिक तरिकाले अगाडि आउनुपर्छ ।
    हामीले देखेभोगेका छौं, कतिपय प्रधानाध्यापकहरूले गुनासोको बेवास्ता गरिराखेका हुन्छन् । उल्टै गुनासा गर्न पुगेका अभिभावकलाई घुक्र्याउँछन् वा विद्यालयबाट आफ्नो विद्यार्थीलाई हटाउन धम्की दिन्छन् । कतिपय विद्यालयमा गुनासो सुन्ने उपयुक्त माध्यम हुँदैन वा उपयुक्त व्यक्ति उपलब्ध हुँदैन । त्यसले गर्दा कतिपय विद्यालयहरूका सम्बन्धमा अभिभावकहरूले टोलछिमेक वा चिया–चौतारीमा आफ्ना मतभेद, टकराव, मनोमालिन्य प्रदर्शन गरिरहेका हुन्छन् । अभिभावकहरूले भन्ने गरेको सुनिन्छ– “म त त्यो स्कूलमा फसें ।” यो एउटा जटिल अवस्था हो । निश्चितरूपमा यस्तो वातावरणमा रहेको अभिभावक र विद्यालयबीचको सम्बन्धलाई व्यावसायिक आँखाले उचित मान्न सकिंदैन । गुनासो व्यवस्थापनको कोणबाट हेर्दा कुनै पनि विद्यालयमा एउटा प्रधानाध्यापकले कहिले मध्यस्थकर्ता त कहिले सहजकर्ताको भूमिका निर्वाह गर्नुपर्ने हुन्छ । प्रधानाध्यापकले अभिभावकमा आधारभूत जिम्मेवारी बोध गराउन सके मात्र विद्यालय, अभिभावक र शिक्षकबीच मैत्रीपूर्ण सम्बन्ध स्थापित हुन्छ ।
    त्यसैगरी अभिभावकको अनुपस्थितिमा विद्यालयमैं पनि विभिन्न शिक्षकबारे विद्यार्थीहरूबाट निर्भिकर् ‘फीडबैक’ लिन सकियो भने त्यसले पनि निकै कुरा सुधार्न बल पुर्‍याउँछ र कक्षाकोठामा देखापरेका गुनासा अभिभावकको घर आँगनसम्म पुग्दैन । विद्यालयको जिम्मा लगाई ढुक्क भएर बसेका अभिभावक पनि चिन्ताग्रस्त भएर विद्यालयमा आउँदैनन् । प्राय: के देखिएको छ भने कुनै पनि पुरुष अभिभावक हतपति विद्यालय आउँदैन । जब महिला सदस्यबाट पटकपटक जनाउ र ताकेता गरिन्छ अनि मात्र पुरुष अभिभावक विद्यालय आउँछ । यसरी दौडेर फालेको गुनासोरूपी क्रिकेट बलजस्तै कुनै प्रधानाध्यापकले सुझबुझ र सावधानीपूर्वक त्यसलाई टर्न गर्न सक्यो भने एकैपटक छक्का जान्छ नत्र आफैं ‘क्लीनबोल्ड’ हुन्छ । क्रिकेटमा छक्का गएपछि वाहवाही भएजस्तै अभिभावकलाई सन्तुष्ट पार्न सकियो भने अभिभावक र विद्यालय दुवैको जीत हुन्छ । यदि भएन भने विद्यालय र अभिभावकबीच दूरी बढेर जान्छ ।
    कतिपय अवस्थामा विद्यालयहरूले हेलचेक्र्याइँ पनि गरिराखेका हुन्छन् । आवश्यकता अनुसार शिक्षक हुँदैन । शिक्षक छ भने योग्य हुँदैन । कतिपय ठाउँमा शिक्षक योग्य भएर पनि राम्रो शिक्षणकला हुँदैन । कक्षाकोठामा विद्यार्थीको चाप बढी हुन्छ । गर्मीयाममा ठेलठाल पारेर, कोचेर विद्यार्थीलाई बसाइएको हुन्छ । आवश्यक सङ्ख्यामा पङ्खा हुँदैन भने जाडोयाममा कोठामा चिस्यान हुन्छ । कतिपय विद्यालयमा आडम्बर बढी हुन्छ । खेल तमाशामा बढी ध्यान दिइन्छ तर विद्यालयमा शिक्षण संस्कृति हुँदैन । कतिपय ठाउँमा बढी सङ्ख्यामा विद्यार्थी हुँदा शिक्षकले चाहेर पनि सबै विद्यार्थीमाथि ध्यान पुर्‍याउन सकिरहेको हुँदैन वा जुन कक्षा अलि जुर्मुरायो शिक्षकले उसैलाई वास्ता गरिराखेको हुन्छन् । यस्तो समस्या वीरगंजमा पनि छ ।
    अभिभावकका गुनासाहरू सुन्नुपर्छ । उनीहरूले केही अपेक्षा राखेर खर्च गरिराखेका हुन्छन् भने तिनको अपेक्षा पूरा गर्ने दायित्व विद्यालयको पनि हो । तर यस्तो काम विद्यालय र अभिभावक तथा अभिभावक र शिक्षकबीचको सम्बन्धलाई गहिरो तरिकाले बुझ्न सक्ने प्रधानाध्यापकले मात्र गर्न सक्छ । अहिले कतिपय निजी विद्यालयहरूमा साहुको कृपामा प्रधानाध्यापक राखिएका छन् जसमा अपेक्षित योग्यताको अभाव छ । न ढाँटिकन भन्दा वीरगंजमा प्रधानाध्यापकको योग्यताको कसौटीमा खरो उत्रने थोरै छन् । सरकारी विद्यालयतिर पनि यस्तै अवस्था छ । त्यहाँ निकै जोडघटाउ र समीकरण मिलाएर प्रधानाध्यापक बनेका हुन्छन् ।