चन्द्रकिशोरप्रसाद साह
विश्वको ११औं अतिजोखिमयुक्त भूकम्पीय देश अन्तर्गत नेपाल पर्दछ । यहाँको हिमशृङ्खला क्षेत्र सक्रिय भूकम्पीय क्षेत्र हो । तर यसबाट बच्न र बचाउन पहिलेदेखि सरकारले खासै विशेष सुरक्षात्मक कदम अपनाएको देखिंदैन । अरबौंको बजेट फोकटमा सभासदहरूले खाए पनि संविधान बनाउन नसक्ने तर सत्तावादी लिप्सामा लागेर भूकम्पीय
सुरक्षात्मक कार्यक्रम दिन सकेका छैनन् । अहिले २०७२ वैशाख १२ गते दिनको १२ बजेतिर लमजुङ, वार्पाक केन्द्रबिन्दु भई काठमाडौं, पोखरातिर ७.६ रेक्टरको भूकम्प गएको छ । यो भूकम्पको झट्का यहाँ उत्तर र दक्षिणतिरको रहेको र करिब १ मिनटसम्म लगातार झटका दिइराखेको पाइएको थियो । काठमाडौं, भक्तपुर, ललितपुर, गोर्खा, धादिङ, पोखरा, रामेछाप, रसुवा, सोलुखुम्बु, काभ्रे, रोल्पा, सुनसरी, बारा, मकवानपुर आदि गरी २९ जिल्लामा आइतवार १२ बजेसम्म २ हजारको ज्यान गएको बताइन्छ भने करिब ५ हजार मरेको अनुमान गरिएको छ किनकि गोर्खा सदरमुकामको उत्तरी गाविसहरूको ७० प्रतिशतभन्दा बढी घरहरू ढलेका छन् । यस्तै भारतमा पनि करिब ६० जनाको मृत्यु भएको बताइन्छ । मनकामना र जानकी मन्दिरमा क्षति पुगेको छ । बारा, पर्सा, चितवनको उत्तरी क्षेत्रका हजारौं ठाउँमा मूल फुटेर पानी निस्किरहेको छ । धेरै हिमाली क्षेत्रमा हिमपहिरो गएको छ । हुनत शनिवार भएकोले कार्यालय, पसल, विद्यालयहरू बन्द भएका र दिउँसो भूकम्प आएकोले कम क्षति भएको हो । धरै ठाउँको फोनलाइन डिस्टर्ब रहेकोले पूरा विवरण प्राप्त हुन सकेको छैन ।
कलैया–९ का अब्दुल वाजिदले रुपन्देही जिल्लाको सुनौली बोर्डरमा १५ पटक भूकम्पको झट्का आएको बताएका छन् । मलेसियामा पनि झट्का महसुस भएको कुरा बताइन्छ । कलैयाको घण्टाघरको टुप्पो बा·िएको छ भने काठमाडौको
धरहरा, वसन्तपुर, पाटन र भक्तपुर स्क्वायरका दरबार ध्वस्त भएका छन् । यस भूकम्पबाट अर्बौंको क्षति पुगेको देखिन्छ । रातभरि मानिस त्रासले घरनगई बाटोमा जम्मा भएका देखिन्थे ।
यदि यो भूकम्प ९ रेक्टरको भए १ लाखभन्दा बढी मानिस मर्ने थिए । किनकि धेरै घर पुरानै डिजाइनका रहेका र अलगबाट पिलर दिएर बनाइएका छन् । ५ लाख मात्र मानिसको भार थाम्न सक्ने काठमाडौंमा ५० लाखको बसोवास छ । यसर्थ सरकारले यस विषयमा गम्भीर हुनुपर्ने देखिन्छ ।
भूकम्पलाई भुइँचालो, जमिन/धर्ती हल्लिने वा त्यसको कम्पन भनेर चिनिन्छ । जमिनभित्र खास क्षेत्रमा आन्तरिक प्रक्रियाबाट उत्पन्न सञ्चित शक्ति बढ्दै गई उक्त भूभागको चट्टानले भार थाम्न नसकी फुटेर, चिरा परेर जमिन सर्ने भई एक्कासि सञ्चित शक्ति बाहिर निस्कने गर्दछ । यसरी चिरा परेको दुवैतिरका चटान सर्छ जसलाई फल्ट भनिन्छ । यो हुने क्रममा पृथ्वीभित्रको शक्ति बाहिर निस्कँदा पृथ्वीमा भूकम्पीय तर· पैदा भई चारैतिर फैलिन्छ, जसका कारण जमिनमा कम्पन हुन्छ । यही कम्पन भूकम्प हो । पोखरीमा ढु·ा फ्याँक्दा उत्पन्न हुने तर·जस्तै भूकम्पीय तर· पनि हुन्छ । यसरी पृथ्वीको भित्री भागमा तर· उत्पन्न हुने स्थान फोकस वा हाइपोसेन्टर हो भने यसको ठीकमाथि पृथ्वीको सतहमा पर्ने स्थान चाहिं भूकम्पको केन्द्रबिन्दु वा एपिसेन्टर हो । भूकम्पको विषयमा अध्ययन गर्ने शास्त्रलाई सिस्मोलोजी भनिन्छ । फोकसबाट प्राइमरी (पी वेभ) र सेकेन्डरी (एस वेभ) गरी २ तरिकाले भूकम्पीय तर· भिन्नभिन्न गतिमा पृथ्वीभित्र फैलिने गर्दछ, जुन पृथ्वी सतहनिर पुगेपछि नयाँ तर· पैदा गर्छ, जसलाई सर्फेस वेभ (एल वेभ) भनिन्छ । यसैले संरचनामाथि क्षति पुर्याउँदछ । भूकम्प हुँदा निस्कने तर·लाई भूकम्प मापन यन्त्रले रेकर्ड गरिन्छ जुन सिस्मोग्राफ हो । यसमा प्राइमरी, सेकेन्डरी र सर्फेस वेभको आधारमा कम्तिमा ३ वटा सिस्मोग्राफको सहायताले भूकम्पको केन्द्रबिन्दु पत्ता लगाइन्छ । प्राइमरीभन्दा सेकेन्डरी वेभ (तर·) १.७ गुणा बढी हुन्छ । खानी तथा भूगर्भ विभाग तथा काठमाडौं तथा सुर्खेतका भूकम्प मापन केन्द्रलाई देशको विभिन्न ठाउँमा राखेको सिस्मोग्राफबाट तथ्याड्ढ भइरहेको हुन्छ । भूकम्पको शक्ति मापन गर्न २ वटा विधि (म्याग्निच्युड र इन्टेन्सिटी) अपनाइन्छ । फोकसबाट कति शक्ति निस्क्यो वा कति शक्तिशाली थियो भनी जान्न भूकम्पको म्यग्निच्युड पत्ता लगाइन्छ ।
सन् १९३५ मा सर्वप्रथम अमेरिकी भूवैज्ञानिक चाल्र्स एफ रिक्टरले भूकम्प मापन विधि पत्ता लाएकाले उनको नामले म्याग्निच्युड नाप्ने स्केललाई रिक्टर स्केल भनिएको हो । त्यस्तै भूकम्पबाट घर, संरचनामा भएको असर, क्षतिको वैज्ञानिक लेखाजोखा गरिने विधि इन्टेन्सिटी हो जसलाई मोडिफाइड मर्काकाली इन्टेन्सिटी स्केलमा नापिन्छ । जुन स्थानमा जति धेरै घर, भौतिक संरचना भत्किन्छ, त्यस ठाउँको इन्टेन्सिटी त्यति नै वढी मानिन्छ । भूकम्पको केन्द्रबिन्दुबाट तर· जतिजति टाढा हुँदै जान्छ, त्यसको असर क्रमश: घट्दै जान्छ । वि.सं. १९९० माघ २ गते पूर्वी नेपालको भोजपुरमा केन्द्रबिन्दु भएको ८.३ म्याग्निच्युड रिक्टरको महाभूकम्प गएको थियो जसबाट नेपालमा १६ हजार मानिसले ज्यान गुमाएका थिए र २ लाखभन्दा बढी घर भत्केका थिए । यस्तै २०३७ मा सुदूर पश्चिमाञ्चलको बझाङ जिल्लामा केन्द्रबिन्दु रहेको ६.५ रिक्टरको भूकम्पबाट १०३ मानिसको ज्यान गएको थियो भने २५०० भन्दा बढी घरमा क्षति पुगेको थियो । त्यस्तै २०४५ भदौ ५ गते उदयपुर जिल्लामा केन्द्रबिन्दु भएको ६.६ रिक्टरको भूकम्पबाट ७२१ जनाले ज्यान गुमाएका थिए भने ६५००० हजारभन्दा बढी घरमा क्षति पुगेको थियो ।
यसैगरी २०६८ असोज १ गते आइतवार साँझ ६:२५ बजेको ६.८ रिक्टर भूकम्पको केन्द्रबिन्दु भारतको सिक्किम आसपास रहेको थियो जसको असर नेपालको राजधानीलगायत पूर्व र पश्चिममा लमजुङसम्म महसुस गरिएको थियो ।
राष्ट्रिय भूकम्प मापन केन्द्र लैनचौर अनुसार राति ८:१५ बजेसम्म पनि ससाना धक्काहरु रेकर्ड गरिएको र २४ घण्टाभित्र ३ वटा ४ रिक्टरको त्यसभन्दा कम १५० वटा कम्पन भएको जनाएको थियो । यसमा भारतमा ७० भन्दा बढी र नेपालमा ११ जनाको मृत्यु भएको जनाइएको थियो । त्यसको केन्द्रबिन्दु करिब ३ सय किलोमिटर टाढा भएकोले काठमाडौंमा कम असर परेको थियो । नेपालको ताप्लेजुङ, सँखुवासभा,
तेर्हथुम, पाँचथरमा बढी प्रभाव परेको थियो । त्यसको २ हप्तापछि नेपालको पश्चिमतिर पनि सानो भूकम्प महसुस गरिएको थियो ।
अब पश्चिमांचल क्षेत्रलाई भूकम्पको जोखिमक्षेत्र मानिएको छ, किनकि धेरै वर्षदेखि त्यस क्षेत्रमा भूकम्प आएको छैन जसले जमिनमुनि धेरै शक्ति संञ्चित हुन सक्ने अनुमान गरिएको छ । यसरी नेपालमा प्रत्येक ४०–७० वर्षमा मझौला, महाभूकम्प जाने गर्दछ । पृथ्वीमा प्रत्येक वर्ष १० हजारभन्दा बढी भूकम्प हुने गर्दछ । यसैगरी चीनमा सन् १५५६ मा भूकम्पबाट १० लाख मानिसको ज्यान गएको थियो भने १९७६ मा २ लाख ४२ जनाले
ज्यान गुमाएका थिए । यस्तै पाकिस्तानमा सन् २००५ मा ८० हजार मानिस
मरेका थिए । इन्डोनेशियामा सन् २००४ डिसेम्बर २४ मा आएको भूकम्पबाट उत्पन्न समुद्री छालले त्यहां २ लाख, थाइल्यान्ड, श्रीलड्ढा, भारत, माल्दिभ्स गरी ३० हजार मानिसको ज्यान गएको थियो ।
पृथ्विको सतहदेखि १०० किमिसम्म मोटाइ रहेको भाग लिथोस्फेयर हो, जुन क्रस्ट वा भूपटल र म्यान्टलको माथिल्लो केही भाग मिली बन्दछ । यो कडा चट्टानले बनेको हुन्छ र टुक्रन सक्ने किसिमको हुन्छ । यसमुनि ३००/४०० किमि मोटाइको नरम प्रकारको चट्टानको तह हुन्छ, जुन एस्थेनोस्फियर हो । यहाँ पाइने केही चट्टान पग्लेको अवस्थामा पनि रहने गर्दछन् । यसरी लिथोस्फियरका १२ वटा भन्दा बढी सानाठूला टुक्रा हुन्छ जुन टेक्टोनिक प्लेट हो जुन निरन्तर गतिशील भई विभिन्न दिशामा एस्थेनोस्फियरमाथि तैरिएझै रहन्छ । यसरी यी टेक्टोनिक प्लेटमध्ये केही प्लेट एकआपसमा सर्दै एकमुनि अर्को पस्ने गर्दछन् भने केही एक अर्काबाट टाढा जान्छ । यसर्थ प्लेटमुनि धसिने ठाउँ, एक अर्कोबाट टाढा भएर जाने ठाउँ, दबाबले भित्र बन्ने फल्टको ठाउँमा भूकम्प हुने गर्दछ । यस्ता भूकम्पहरू ठूल्ठूला विनाशकारी पनि हुने गर्दछन् । तसर्थ विश्वभरि मुख्यत: यिनै प्लेटको सिमानाको आसपासमा बढी भूकम्प आउने, ज्वालामुखी पाइने गर्दछन् । यस्ता भूकम्प जाने मुख्य क्षेत्रहरूमा प्रशान्त महासागरको तटीय देशहरू (चिली, पेरु, अमेरिकाको पश्चिमी भाग, जापान, फिलिपिन्स, न्युजिल्यान्ड, इन्डोनेशिया, हिमालय क्षेत्र, अफगानिस्तान, इरान, टर्की, इटाली, चीन, म·ोलिया आदि हुन् ।
जमिनमुनि शक्ति सञ्चय भई फल्ट बन्ने प्रक्रयासँगै भूकम्प हुने गर्दछ जुन टेक्टोनिक भूकम्प हो । पृथ्वीभित्र पग्लिएका चट्टान, ग्याँस, चट्टानको टुक्रा, धूलो जमिनको बाहिरी सतहसम्म निस्कने मुख्य बाटो नै ज्वालामुखी हो । यसरी पृथ्वीको धेरै भित्रसम्म गएको प्वाल, चिराहरू ज्वालामुखीका द्वार हुन सक्दछ । जमिनभित्र पग्लेर रहेका चटानलाई म्याग्मा भनिन्छ भने सो चट्टान पृव्वीको सतहमा आएपछि त्यसलाई लाभा भनिन्छ । ज्वालामुखीको तल जमिनभित्र ग्याँस र बाफसहितको तातो म्याग्मा तीव्र गतिमा बाहिर सतहमा निस्कने क्रममा शक्तिशाली विस्फोट हुँदा भूपटलको माथिल्लो भाग हल्लिएर भूकम्पीय तर· निस्कने प्रक्रियालाई ज्वालामुखी भूकम्प भनिन्छ ।
भूकम्पबाट निम्न असर पर्न सक्दछ: (क) ठूलो भूकम्पले जमिनको भाग तलमाथि भई बाहिरी स्वरूप नै बदलिने, जनधनको क्षति, पहिरो, बाढी, आणविक चुहावट, ढल, विद्युत्, आगलागी, आणविक भट्टीबाट विकिरण चुहावट भई मानिस, जनावर र वातावरणमा नराम्रो असर, सञ्चार, सडक आदि भौतिक संरचनामा नोक्सानी, समुद्री छाल
(सुनामी) आदि हुने गर्दछ । पानीको मूल सुक्ने वा कतै नयाँ पानीको मूल निस्कने गर्दछ ।
यहाँ बन्ने घर, पुलहरू नियमपूर्वक बनेका देखिंदैनन् । साथै नगरपालिकाले बिनादेखरेख नक्शा पास गरिदिने, पुरानै शैलीको परम्परा अपनाएको देखिन्छ । अत: भूकम्पबाट बच्न/बचाउनका लागि निम्न उपाय अपनाउनुपर्दछ:–
घर, पुलहरू बनाउँदा भूकम्प प्रतिरोधात्मक प्रविधि अपनाउने, पुरानो घरको मरम्मत संभार गर्ने, नगर पालिका/जिविस/सडक विभाग आदिले घूस लिएर कमसल निर्माण कार्य गरिरहेकाले सो कार्य बन्द गर्नुपर्ने, सरकारले यी भ्रष्ट ओभरसियर, इन्जिनियर, हाकिम, ठेकेदारमाथि कडा नियम लागू गरी चुस्तदुरुस्त कार्यान्वयन प्रक्रिया अपनाउनुपर्ने, नेता, सांसद, मन्त्री, सचिव, निर्देशक, हाकिमहरूले कमिशनको कुखेल त्याग्नुपर्ने, भूकम्पबाट बच्नका लागि विद्यालयदेखि नै शिक्षा दिने व्यवस्था मिलाउनुपर्ने, व्यापकरूपमा जनचेतनामूलक कार्यक्रम गर्ने, तालिम प्राप्त जनशक्ति तयार गर्नुपर्दछ । ठूल्ठूला घर, शहरहरूमा आपत्कालीन अवस्थामा टर्चलाइट, रेडियो, एफएम, औषधि, प्राथमिक उपचार सामग्री, सुख्खा खाद्यवस्तु, सुरक्षित खानेपानी सञ्चित गरी परिवारका सबै सदस्यहरूलाई थाहा
रुहुने गरी सुरक्षित स्थानमा राख्नुपर्दछ । त्यस्तै भूकम्प हुँदा तुरुन्तै टेबल वा खाटमुनि बस्ने, घरको बीच ढोकाको भित्री गार्होको आड लिएर उभिने, झ्याल छेउ वा बाहिरी गार्होको नजिक नबस्ने, बालबालिका, वृद्ध, अशक्त सबैलाई तुरुन्तै जानकारी गराई सुरक्षा प्रदान गर्ने, ग्याँस/बिजुली, धारा तत्कालै बन्द गर्ने, धैर्य धारण गरी रेडियोको निर्देशन आदिको पालना गर्ने, घना बस्ती/साँघुरो गल्लीमा घर बाहिर ननिस्कने, पोल/रूखहरूबाट टाढा बस्नुपर्ने आदि उपाय अपनाउनुपर्दछ ।
विश्वको ११औं अतिजोखिमयुक्त भूकम्पीय देश अन्तर्गत नेपाल पर्दछ । यहाँको हिमशृङ्खला क्षेत्र सक्रिय भूकम्पीय क्षेत्र हो । तर यसबाट बच्न र बचाउन पहिलेदेखि सरकारले खासै विशेष सुरक्षात्मक कदम अपनाएको देखिंदैन । अरबौंको बजेट फोकटमा सभासदहरूले खाए पनि संविधान बनाउन नसक्ने तर सत्तावादी लिप्सामा लागेर भूकम्पीय
सुरक्षात्मक कार्यक्रम दिन सकेका छैनन् । अहिले २०७२ वैशाख १२ गते दिनको १२ बजेतिर लमजुङ, वार्पाक केन्द्रबिन्दु भई काठमाडौं, पोखरातिर ७.६ रेक्टरको भूकम्प गएको छ । यो भूकम्पको झट्का यहाँ उत्तर र दक्षिणतिरको रहेको र करिब १ मिनटसम्म लगातार झटका दिइराखेको पाइएको थियो । काठमाडौं, भक्तपुर, ललितपुर, गोर्खा, धादिङ, पोखरा, रामेछाप, रसुवा, सोलुखुम्बु, काभ्रे, रोल्पा, सुनसरी, बारा, मकवानपुर आदि गरी २९ जिल्लामा आइतवार १२ बजेसम्म २ हजारको ज्यान गएको बताइन्छ भने करिब ५ हजार मरेको अनुमान गरिएको छ किनकि गोर्खा सदरमुकामको उत्तरी गाविसहरूको ७० प्रतिशतभन्दा बढी घरहरू ढलेका छन् । यस्तै भारतमा पनि करिब ६० जनाको मृत्यु भएको बताइन्छ । मनकामना र जानकी मन्दिरमा क्षति पुगेको छ । बारा, पर्सा, चितवनको उत्तरी क्षेत्रका हजारौं ठाउँमा मूल फुटेर पानी निस्किरहेको छ । धेरै हिमाली क्षेत्रमा हिमपहिरो गएको छ । हुनत शनिवार भएकोले कार्यालय, पसल, विद्यालयहरू बन्द भएका र दिउँसो भूकम्प आएकोले कम क्षति भएको हो । धरै ठाउँको फोनलाइन डिस्टर्ब रहेकोले पूरा विवरण प्राप्त हुन सकेको छैन ।
कलैया–९ का अब्दुल वाजिदले रुपन्देही जिल्लाको सुनौली बोर्डरमा १५ पटक भूकम्पको झट्का आएको बताएका छन् । मलेसियामा पनि झट्का महसुस भएको कुरा बताइन्छ । कलैयाको घण्टाघरको टुप्पो बा·िएको छ भने काठमाडौको
धरहरा, वसन्तपुर, पाटन र भक्तपुर स्क्वायरका दरबार ध्वस्त भएका छन् । यस भूकम्पबाट अर्बौंको क्षति पुगेको देखिन्छ । रातभरि मानिस त्रासले घरनगई बाटोमा जम्मा भएका देखिन्थे ।
यदि यो भूकम्प ९ रेक्टरको भए १ लाखभन्दा बढी मानिस मर्ने थिए । किनकि धेरै घर पुरानै डिजाइनका रहेका र अलगबाट पिलर दिएर बनाइएका छन् । ५ लाख मात्र मानिसको भार थाम्न सक्ने काठमाडौंमा ५० लाखको बसोवास छ । यसर्थ सरकारले यस विषयमा गम्भीर हुनुपर्ने देखिन्छ ।
भूकम्पलाई भुइँचालो, जमिन/धर्ती हल्लिने वा त्यसको कम्पन भनेर चिनिन्छ । जमिनभित्र खास क्षेत्रमा आन्तरिक प्रक्रियाबाट उत्पन्न सञ्चित शक्ति बढ्दै गई उक्त भूभागको चट्टानले भार थाम्न नसकी फुटेर, चिरा परेर जमिन सर्ने भई एक्कासि सञ्चित शक्ति बाहिर निस्कने गर्दछ । यसरी चिरा परेको दुवैतिरका चटान सर्छ जसलाई फल्ट भनिन्छ । यो हुने क्रममा पृथ्वीभित्रको शक्ति बाहिर निस्कँदा पृथ्वीमा भूकम्पीय तर· पैदा भई चारैतिर फैलिन्छ, जसका कारण जमिनमा कम्पन हुन्छ । यही कम्पन भूकम्प हो । पोखरीमा ढु·ा फ्याँक्दा उत्पन्न हुने तर·जस्तै भूकम्पीय तर· पनि हुन्छ । यसरी पृथ्वीको भित्री भागमा तर· उत्पन्न हुने स्थान फोकस वा हाइपोसेन्टर हो भने यसको ठीकमाथि पृथ्वीको सतहमा पर्ने स्थान चाहिं भूकम्पको केन्द्रबिन्दु वा एपिसेन्टर हो । भूकम्पको विषयमा अध्ययन गर्ने शास्त्रलाई सिस्मोलोजी भनिन्छ । फोकसबाट प्राइमरी (पी वेभ) र सेकेन्डरी (एस वेभ) गरी २ तरिकाले भूकम्पीय तर· भिन्नभिन्न गतिमा पृथ्वीभित्र फैलिने गर्दछ, जुन पृथ्वी सतहनिर पुगेपछि नयाँ तर· पैदा गर्छ, जसलाई सर्फेस वेभ (एल वेभ) भनिन्छ । यसैले संरचनामाथि क्षति पुर्याउँदछ । भूकम्प हुँदा निस्कने तर·लाई भूकम्प मापन यन्त्रले रेकर्ड गरिन्छ जुन सिस्मोग्राफ हो । यसमा प्राइमरी, सेकेन्डरी र सर्फेस वेभको आधारमा कम्तिमा ३ वटा सिस्मोग्राफको सहायताले भूकम्पको केन्द्रबिन्दु पत्ता लगाइन्छ । प्राइमरीभन्दा सेकेन्डरी वेभ (तर·) १.७ गुणा बढी हुन्छ । खानी तथा भूगर्भ विभाग तथा काठमाडौं तथा सुर्खेतका भूकम्प मापन केन्द्रलाई देशको विभिन्न ठाउँमा राखेको सिस्मोग्राफबाट तथ्याड्ढ भइरहेको हुन्छ । भूकम्पको शक्ति मापन गर्न २ वटा विधि (म्याग्निच्युड र इन्टेन्सिटी) अपनाइन्छ । फोकसबाट कति शक्ति निस्क्यो वा कति शक्तिशाली थियो भनी जान्न भूकम्पको म्यग्निच्युड पत्ता लगाइन्छ ।
सन् १९३५ मा सर्वप्रथम अमेरिकी भूवैज्ञानिक चाल्र्स एफ रिक्टरले भूकम्प मापन विधि पत्ता लाएकाले उनको नामले म्याग्निच्युड नाप्ने स्केललाई रिक्टर स्केल भनिएको हो । त्यस्तै भूकम्पबाट घर, संरचनामा भएको असर, क्षतिको वैज्ञानिक लेखाजोखा गरिने विधि इन्टेन्सिटी हो जसलाई मोडिफाइड मर्काकाली इन्टेन्सिटी स्केलमा नापिन्छ । जुन स्थानमा जति धेरै घर, भौतिक संरचना भत्किन्छ, त्यस ठाउँको इन्टेन्सिटी त्यति नै वढी मानिन्छ । भूकम्पको केन्द्रबिन्दुबाट तर· जतिजति टाढा हुँदै जान्छ, त्यसको असर क्रमश: घट्दै जान्छ । वि.सं. १९९० माघ २ गते पूर्वी नेपालको भोजपुरमा केन्द्रबिन्दु भएको ८.३ म्याग्निच्युड रिक्टरको महाभूकम्प गएको थियो जसबाट नेपालमा १६ हजार मानिसले ज्यान गुमाएका थिए र २ लाखभन्दा बढी घर भत्केका थिए । यस्तै २०३७ मा सुदूर पश्चिमाञ्चलको बझाङ जिल्लामा केन्द्रबिन्दु रहेको ६.५ रिक्टरको भूकम्पबाट १०३ मानिसको ज्यान गएको थियो भने २५०० भन्दा बढी घरमा क्षति पुगेको थियो । त्यस्तै २०४५ भदौ ५ गते उदयपुर जिल्लामा केन्द्रबिन्दु भएको ६.६ रिक्टरको भूकम्पबाट ७२१ जनाले ज्यान गुमाएका थिए भने ६५००० हजारभन्दा बढी घरमा क्षति पुगेको थियो ।
यसैगरी २०६८ असोज १ गते आइतवार साँझ ६:२५ बजेको ६.८ रिक्टर भूकम्पको केन्द्रबिन्दु भारतको सिक्किम आसपास रहेको थियो जसको असर नेपालको राजधानीलगायत पूर्व र पश्चिममा लमजुङसम्म महसुस गरिएको थियो ।
राष्ट्रिय भूकम्प मापन केन्द्र लैनचौर अनुसार राति ८:१५ बजेसम्म पनि ससाना धक्काहरु रेकर्ड गरिएको र २४ घण्टाभित्र ३ वटा ४ रिक्टरको त्यसभन्दा कम १५० वटा कम्पन भएको जनाएको थियो । यसमा भारतमा ७० भन्दा बढी र नेपालमा ११ जनाको मृत्यु भएको जनाइएको थियो । त्यसको केन्द्रबिन्दु करिब ३ सय किलोमिटर टाढा भएकोले काठमाडौंमा कम असर परेको थियो । नेपालको ताप्लेजुङ, सँखुवासभा,
तेर्हथुम, पाँचथरमा बढी प्रभाव परेको थियो । त्यसको २ हप्तापछि नेपालको पश्चिमतिर पनि सानो भूकम्प महसुस गरिएको थियो ।
अब पश्चिमांचल क्षेत्रलाई भूकम्पको जोखिमक्षेत्र मानिएको छ, किनकि धेरै वर्षदेखि त्यस क्षेत्रमा भूकम्प आएको छैन जसले जमिनमुनि धेरै शक्ति संञ्चित हुन सक्ने अनुमान गरिएको छ । यसरी नेपालमा प्रत्येक ४०–७० वर्षमा मझौला, महाभूकम्प जाने गर्दछ । पृथ्वीमा प्रत्येक वर्ष १० हजारभन्दा बढी भूकम्प हुने गर्दछ । यसैगरी चीनमा सन् १५५६ मा भूकम्पबाट १० लाख मानिसको ज्यान गएको थियो भने १९७६ मा २ लाख ४२ जनाले
ज्यान गुमाएका थिए । यस्तै पाकिस्तानमा सन् २००५ मा ८० हजार मानिस
मरेका थिए । इन्डोनेशियामा सन् २००४ डिसेम्बर २४ मा आएको भूकम्पबाट उत्पन्न समुद्री छालले त्यहां २ लाख, थाइल्यान्ड, श्रीलड्ढा, भारत, माल्दिभ्स गरी ३० हजार मानिसको ज्यान गएको थियो ।
पृथ्विको सतहदेखि १०० किमिसम्म मोटाइ रहेको भाग लिथोस्फेयर हो, जुन क्रस्ट वा भूपटल र म्यान्टलको माथिल्लो केही भाग मिली बन्दछ । यो कडा चट्टानले बनेको हुन्छ र टुक्रन सक्ने किसिमको हुन्छ । यसमुनि ३००/४०० किमि मोटाइको नरम प्रकारको चट्टानको तह हुन्छ, जुन एस्थेनोस्फियर हो । यहाँ पाइने केही चट्टान पग्लेको अवस्थामा पनि रहने गर्दछन् । यसरी लिथोस्फियरका १२ वटा भन्दा बढी सानाठूला टुक्रा हुन्छ जुन टेक्टोनिक प्लेट हो जुन निरन्तर गतिशील भई विभिन्न दिशामा एस्थेनोस्फियरमाथि तैरिएझै रहन्छ । यसरी यी टेक्टोनिक प्लेटमध्ये केही प्लेट एकआपसमा सर्दै एकमुनि अर्को पस्ने गर्दछन् भने केही एक अर्काबाट टाढा जान्छ । यसर्थ प्लेटमुनि धसिने ठाउँ, एक अर्कोबाट टाढा भएर जाने ठाउँ, दबाबले भित्र बन्ने फल्टको ठाउँमा भूकम्प हुने गर्दछ । यस्ता भूकम्पहरू ठूल्ठूला विनाशकारी पनि हुने गर्दछन् । तसर्थ विश्वभरि मुख्यत: यिनै प्लेटको सिमानाको आसपासमा बढी भूकम्प आउने, ज्वालामुखी पाइने गर्दछन् । यस्ता भूकम्प जाने मुख्य क्षेत्रहरूमा प्रशान्त महासागरको तटीय देशहरू (चिली, पेरु, अमेरिकाको पश्चिमी भाग, जापान, फिलिपिन्स, न्युजिल्यान्ड, इन्डोनेशिया, हिमालय क्षेत्र, अफगानिस्तान, इरान, टर्की, इटाली, चीन, म·ोलिया आदि हुन् ।
जमिनमुनि शक्ति सञ्चय भई फल्ट बन्ने प्रक्रयासँगै भूकम्प हुने गर्दछ जुन टेक्टोनिक भूकम्प हो । पृथ्वीभित्र पग्लिएका चट्टान, ग्याँस, चट्टानको टुक्रा, धूलो जमिनको बाहिरी सतहसम्म निस्कने मुख्य बाटो नै ज्वालामुखी हो । यसरी पृथ्वीको धेरै भित्रसम्म गएको प्वाल, चिराहरू ज्वालामुखीका द्वार हुन सक्दछ । जमिनभित्र पग्लेर रहेका चटानलाई म्याग्मा भनिन्छ भने सो चट्टान पृव्वीको सतहमा आएपछि त्यसलाई लाभा भनिन्छ । ज्वालामुखीको तल जमिनभित्र ग्याँस र बाफसहितको तातो म्याग्मा तीव्र गतिमा बाहिर सतहमा निस्कने क्रममा शक्तिशाली विस्फोट हुँदा भूपटलको माथिल्लो भाग हल्लिएर भूकम्पीय तर· निस्कने प्रक्रियालाई ज्वालामुखी भूकम्प भनिन्छ ।
भूकम्पबाट निम्न असर पर्न सक्दछ: (क) ठूलो भूकम्पले जमिनको भाग तलमाथि भई बाहिरी स्वरूप नै बदलिने, जनधनको क्षति, पहिरो, बाढी, आणविक चुहावट, ढल, विद्युत्, आगलागी, आणविक भट्टीबाट विकिरण चुहावट भई मानिस, जनावर र वातावरणमा नराम्रो असर, सञ्चार, सडक आदि भौतिक संरचनामा नोक्सानी, समुद्री छाल
(सुनामी) आदि हुने गर्दछ । पानीको मूल सुक्ने वा कतै नयाँ पानीको मूल निस्कने गर्दछ ।
यहाँ बन्ने घर, पुलहरू नियमपूर्वक बनेका देखिंदैनन् । साथै नगरपालिकाले बिनादेखरेख नक्शा पास गरिदिने, पुरानै शैलीको परम्परा अपनाएको देखिन्छ । अत: भूकम्पबाट बच्न/बचाउनका लागि निम्न उपाय अपनाउनुपर्दछ:–
घर, पुलहरू बनाउँदा भूकम्प प्रतिरोधात्मक प्रविधि अपनाउने, पुरानो घरको मरम्मत संभार गर्ने, नगर पालिका/जिविस/सडक विभाग आदिले घूस लिएर कमसल निर्माण कार्य गरिरहेकाले सो कार्य बन्द गर्नुपर्ने, सरकारले यी भ्रष्ट ओभरसियर, इन्जिनियर, हाकिम, ठेकेदारमाथि कडा नियम लागू गरी चुस्तदुरुस्त कार्यान्वयन प्रक्रिया अपनाउनुपर्ने, नेता, सांसद, मन्त्री, सचिव, निर्देशक, हाकिमहरूले कमिशनको कुखेल त्याग्नुपर्ने, भूकम्पबाट बच्नका लागि विद्यालयदेखि नै शिक्षा दिने व्यवस्था मिलाउनुपर्ने, व्यापकरूपमा जनचेतनामूलक कार्यक्रम गर्ने, तालिम प्राप्त जनशक्ति तयार गर्नुपर्दछ । ठूल्ठूला घर, शहरहरूमा आपत्कालीन अवस्थामा टर्चलाइट, रेडियो, एफएम, औषधि, प्राथमिक उपचार सामग्री, सुख्खा खाद्यवस्तु, सुरक्षित खानेपानी सञ्चित गरी परिवारका सबै सदस्यहरूलाई थाहा
रुहुने गरी सुरक्षित स्थानमा राख्नुपर्दछ । त्यस्तै भूकम्प हुँदा तुरुन्तै टेबल वा खाटमुनि बस्ने, घरको बीच ढोकाको भित्री गार्होको आड लिएर उभिने, झ्याल छेउ वा बाहिरी गार्होको नजिक नबस्ने, बालबालिका, वृद्ध, अशक्त सबैलाई तुरुन्तै जानकारी गराई सुरक्षा प्रदान गर्ने, ग्याँस/बिजुली, धारा तत्कालै बन्द गर्ने, धैर्य धारण गरी रेडियोको निर्देशन आदिको पालना गर्ने, घना बस्ती/साँघुरो गल्लीमा घर बाहिर ननिस्कने, पोल/रूखहरूबाट टाढा बस्नुपर्ने आदि उपाय अपनाउनुपर्दछ ।