सेनवंशीय शासनकालमा मकवानपुर राज्यको प्रशासनिक व्यवस्था– एक परिचय

गताङ्कको बाँकी
बासुदेवलाल दास
मकवानपुर राज्यको प्रशासनिक व्यवस्था विषयक अध्ययन गर्दा त्यस समयमा प्रचलित रहेका केही प्रशासनिक पदहरूबारे जानकारी पाइन्छ । यस्ता पदाधिकारीहरूको सहयोगद्वारा नै राज्यको प्रशासन व्यवस्था सुचारु हुने गरेको थियो । राज्यको शासन व्यवस्थामा राजाको स्थान सर्वोपरि हुने गर्दथ्यो । राजाले ‘महाराजाधिराज राजराजेश्वर’ जस्ता उपाधि धारण गर्ने गर्दथे । त्यस समयमा राज्यको शासन व्यवस्थामा धर्मको पनि प्रमुख भूमिका हुने गरेको कुरा थाहा पाइन्छ । सेन राजाहरू ‘हिन्दूपति’ नामक विरूद धारण गर्ने गरेका पाइन्छन् । सेनकालमा राज्यमा अनेक विद्वान्लाई आश्रय प्राप्त रहेको एवम् उनीहरूलाई बिर्ता भूमिदान दिने गरिएको देखिन्छ । यसका साथै सेन राजाहरूले अनेक प्रकारका धार्मिक कार्य गरेका तथा विभिन्न मठ–मन्दिरहरूमा भूमिदान दिएका अभिलेखहरू प्राप्त भएका छन् । यस्तै अनेक देवीदेवताका मूर्तिहरूको स्थापना तथा मन्दिरहरूको निर्माण सेन शासनकालमा भएको थियो ।
    राजा लोहंगसेनले पूर्वतर्फको राज्य विस्तार अभियान अन्तर्गत किराँतहरूसित सम्झौता गरी तिनीहरूलाई वंशानुगत रूपमा देवानको पदमा स्वीकार गरेका थिए, किनभने तिनीहरू प…र्वकालदेखि नै यो पदको उपभोग गर्दै आइरहेका थिए । परवर्ती समयमा विजयपुर राज्यमा राजा र देवानबीच वैमनस्य बढ्दै जाँदा देवानले राजाको अधिकार क्षेत्रमा हस्तक्षेप गरेका उदाहरणहरू पाइन्छन् । त्यस बेलाका अनेक अभिलेखहरूमा देवानलाई ‘राजभारसमर्थ’ भनिएको पाइन्छ ।
    मकवानपुर राज्यमा राजाबाट राज्य सञ्चालन व्यवस्थामा कहिलेकाहीं प्रत्यक्ष रूपबाट त्यति चासो न राखिएकोसमेत पाइन्छ । यसबाट त्यस बखतका दरबारमा रहने राजपूतहरू, खसहरू र ब्राह्मणहरू प्रभावशाली भएर रहने गरेका थिए । यी व्यक्तिहरू बेलाबखत भयड्ढर षड्यन्त्रहरूमा समेत संलग्न हुने एवं राजासित कपटपूर्ण तरिकाले व्यवहार गर्ने गर्दथे । राजा शुभसेनको पालामा यी षड्यन्त्रकारीहरू यति सक्रिय भएका थिए कि राजालाई उनका भतिजाका साथ पूर्णियाका नवाब समक्ष बुझाइदिएका थिए । यस्तै किराँतहरूले जगतसेनलाई सन् १७३५ ई. तिर चौदण्डीका राजा नै घोषित गरिदिएका थिए । यति भएर पनि शासन, प्रशासनमा राजाको स्थान सर्वोपरि मानिएको थियो ।
    यस्तै राज्यको प्रशासन व्यवस्थामा राजकुमारको पनि प्रभावशाली भूमिका रहने गरेको हुन्थ्यो । राजकुमारको अधिकार भित्र सैनिक र नागरिक क्षेत्रका प्रशासनिक विषयहरू पर्दथे । आफ्ना पिताको पालामा नै लोहंगसेन प…र्वी क्षेत्रको अभियान सञ्चालन गरेर किराँतहरूको क्षेत्रसम्म पुगेका एवं ठूलो भ…भागमाथि अधिकार स्थापित गर्न सफल भएका थिए । यसबाट यो स्पष्ट हुन्छ कि राजकुमारको नियन्त्रण सैनिक व्यवस्थामाथि समेत रहने गर्दथ्यो । महाकुमार शुभसेनले पिता हरिहरसेनको पालामा सत्ताका लागि पितासित विद्रोह गरेका एवं पिताले राज्य विभाजन गरी शासनको अधिकार छोरालाई दिन बाध्य भएका उदाहरणहरू भेटिन्छन् । भनिन्छ मकवानपुरका राजा हेमकर्णसेनको शासनकालमा मकवानपुरका ज्वाइँ तथा गोरखाका राजा पृथ्वीनारायण शाहसित उत्पन्न वैमनस्यका लागि राजकुमार दिगबन्धनसेन नै जिम्मेवार थिए । फलस्वरूप हेमकर्णसेनको देहान्तपश्चात् दिगबन्धनसेन राजा भएका समयमा पृथ्वीनारायण शाहको गोरखाली सेनाले मकवानपुरमाथि आक्रमण गरी आफ्नो अधीन पारेको थियो । यस प्रकार राज्य व्यवस्था सञ्चालनमा राजकुमारको पनि महत्त्वपूर्ण स्थान रहेको थाहा पाइन्छ ।
    यस्तै चौतरिया अथवा चौतारा पदका अधिकारी राजाका प्रधानमन्त्री सरह हुने गर्दथे । मकवानपुर राज्यको अतिरिक्त पहाडी क्षेत्रका अन्य राज्यहरूमा चौतरिया पदमा प्राय: राजपरिवारका व्यक्तिलाई नै नियुक्त गर्ने परम्परा रहेको पाइन्छ । परन्तु मकवानपुर राज्यमा यस्तो कुनै कठोरता थिएन । पदीय मर्यादाको आधारमा चौतरिया भनेको राजामुनिको पद थियो । राजाद्वारा छाप लगाइने प्रत्येक आज्ञा, आदेश, सनद वा स्याहामोहरहरूमा चौतरियाको हस्ताक्षर हुने गर्दथ्यो । मकवानपुरमा चौतरिया पदमा स्थानीय सामन्तलाई नियुक्त गरिन्थ्यो एवं यो पद उनको परिवारमा वंशानुगत सीमित रहने गर्दथ्यो । राजाले चौतरियालाई जुनसुकै प्रकारको दण्ड, यहाँसम्म कि मृत्युदण्डसमेत दिन सक्दथे, परन्तु उसको पदबाट बर्खास्त गर्न अथवा उसका सन्तानलाई नियमित उत्तराधिकारबाट वञ्चित गर्न भने सक्दैनथे । पूर्वी क्षेत्रका विजयपुर, चौदण्डी राज्यहरूमा चौतरियाको पद किराँतहरूलाई दिइएको थियो । त्यहाँ चौतरिया अत्यधिक शक्तिशाली रहेका थिए । बेलाबखत उनीहरू राजाजस्तै अधिकारको उपभोग गर्ने गरेका थिए । राज्यको सम्पूर्ण राजस्वको एक दशांश भाग चौतरियाले प्राप्त गर्ने गर्दथे ।
    यसैगरी नायब–चौतरिया भन्ने पद रहेको थियो । यस पदमा खासगरी कायस्थ परिवारका व्यक्तिलाई नियुक्त गरिन्थ्यो । यो नियुक्ति वंशानुगत रहने गर्दथ्यो । यस पदका व्यक्तिले लेख्ने–पढ्ने कार्य गर्ने गर्दथे । त्यस बखतका राजा र किराँतहरू कुशल लेखक नभएकाले कायस्थहरू नियुक्त गरिएको बुझिन्छ । राजा शुभसेनको पालामा नायब–चौतरिया प्रबोध दासले राज्यमा सड्ढटकालीन अवस्था आइपर्दा राजाका दुई भाइ छोरालाई सुरक्षित राखेका एवं पछि राज्य–व्यवस्थामा सहयोग गरेका थिए । यसबाट यस पदका पदाधिकारीले बेलाबखत राज्यको नीति निर्धारणमा महत्त्वप…र्ण योगदान गर्न सक्ने हैसियतसमेत राख्ने गर्दथे भन्ने कुरा थाहा पाइन्छ ।
    चौतरियाभन्दा मुनिको पद काजी हुन्थ्यो । यो ‘कार्यी’ शब्दको विकसित रूप हो, जसको अर्थ ‘कार्यमा संलग्न रहने’ भनेर गरिएको पाइन्छ । राज्यको राजस्वको सोर्‍ह भागको एक भाग काजीले पाउने गर्दथे । राज्य–व्यवस्थाको सञ्चालनमा काजीको महत्त्वप…र्ण योगदान रहेको हुन्थ्यो । यो पद वंशानुगत हुँदैन थियो । यस पदमा राजाले आफूखुशी जुनसुकै व्यक्तिलाई नियुक्त गर्न सक्दथे । काजी पदका व्यक्तिले सैनिक र नागरिक दुवै मामिला हेर्ने गर्दथे । बेलाबखत काजीलाई सैनिक विभागको प्रमुखको रूपमा समेत तोकिने गरिन्थ्यो । परन्तु सामान्य अवस्थामा काजीले राजस्वको कार्य तथा खासगरी जागिर, भ…मिको व्यवस्थापनमा योगदान गर्ने गर्दथे । त्यस समयमा दक्षिणी छिमेकमा रहेको राजनैतिक शक्ति मुगल प्रशासनमा काजी पदका व्यक्तिलाई सम्राट्ले न्यायिक मामिला हेर्नेगरी नियुक्त गर्दथे । यसका साथै केही काजीहरू स्थानीय र प्रान्तीय प्रशासन सञ्चालनको प्रयोजनका लागि समेत नियुक्त गरिएका हुन्थे ।
    राज्यको प्रशासनिक प्रणालीमा देवान वा दिवानको पद महत्त्वप…र्ण रहेको थियो । मकवानपुर राज्यमा देवान पदका अधिकारी भ…राजस्व सड्ढलनमा संलग्न रहने गर्दथे । विजयपुर र चौदण्डी राज्यहरूमा बेलाबखत देवानहरू राजाजस्तै अधिकारको उपभोग गर्ने गरेका पाइन्छन् । राजा र देवानबीच वैमनस्य भएपछि अठारौं शताब्दीको पूर्वाद्र्धमा देवानले चौदण्डी नामक नयाँ राज्यको स्थापना गरी राजालाई नियुक्त गरेको पाइन्छ । यहाँ देवान र चौतरिया पदहरू पर्यायवाचीरूपमा व्यवह्त भएको पाइएको छ । विजयपुर राज्यबाट निर्गमित अनेक स्याहामोहरहरूबाट त्यहाँ देवानले राजाजस्तै अधिकार प्रयोग गरी पण्डितहरूलाई बिर्ता भ…मिदान दिएको कुरा थाहा पाइन्छ । तिनीहरूले आफूलाई ‘राजभारसमर्थ’ भन्ने गरेका कुरा अभिलेखहरूबाट थाहा पाइन्छ । अर्कोतिर दक्षिणी भागमा मुगल शासनको प्रशासनमा पनि देवान वा दिवानको पद रहेको पाइन्छ । त्यहाँ भने यस पदका पदाधिकारीद्वारा राजस्व र खर्चको विभाग हेर्ने गरिन्थ्यो । राज्यबाट सञ्चालित प्रत्येक क्रियाकलापमा अर्थको विषय जोडिएर रहने भएको हुँदा देवानको अधिकार र कार्यक्षेत्र व्यापक रहेको बुझिन्छ । मुगलकालीन प्रभावशाली दिवानहरू साम्राज्यको आर्थिक नीति(निर्धारणसमेत गर्ने गर्दथे । उनीहरू भ…मि–व्यवस्था व्यवस्थित गर्नुका साथै करको निर्धारण र राजस्व सङ्ग्राहकको नियुक्ति एवं राजकोषमाथि नियन्त्रण राख्ने कार्य समेत गर्दथे । सेन शासनकालमा देवानको पद वंशानुगत एवं लाभकारी रहेको   थियो । चौतरिया, काजी र देवान सम्मिलित गरी राजाको परिषद् निर्माण हुन्थ्यो । यस परिषद्ले राजालाई शासन सञ्चालन एवं अन्य विषयवस्तुहरूमा परामर्श दिने गर्दथ्यो । कहिलेकाहीं चौतरिया र देवान दुवै पदहरू एउटै व्यक्तिद्वारा सम्हालिएको उदाहरण पनि पाइएको छ ।
    यसरी नै सैनिक क्षेत्रको प्रशासनिक व्यवस्था अन्तर्गत सरदार पद रहेको थियो । यस पदका अधिकारी सेनाका नायक हुने गर्दथे । यिनीहरूको अदलीबदली राजाको इच्छा बमोजिम हुने गर्दथ्यो । सरदारले आवश्यकता र स्वेच्छा अनुसार सैनिकमा नयाँ भर्ना तथा पुरानालाई अवकाश दिन सक्दथे । सरदारको नाउँमा निर्धारित जागिर–भ…मिको राजस्वबाट किराँत सैनिकले खानगी पाउने गरेका थिए । सरदारले सैनिकको खानगीबाट कुनै भाग पाउँदैनथिए । अर्कोतर्फ सैनिकहरूले सरदारलाई बेलाबखत उपहारहरू दिइराख्नुपर्ने अपेक्षा गरिन्थ्यो । राजाद्वारा आह्वान गरिएको समयमा आफ्ना मातहतका सैनिकसाथ उपस्थित भई सरदारले मोर्चा सम्हाल्नुपर्दथ्यो । युद्धको समयमा सैनिकलाई उसको साबिकको खानगीका अतिरिक्त भरणपोषणबापत रकम प्रदान गरिन्थ्यो । सरदारको मातहतमा सैनिकहरूलाई राजाको निवास स्थानमा समेत नियमित रूपमा तैनात गरिएको हुन्थ्यो ।
    सेनकालीन प्रशासनमा सुब्बा पदका अधिकारीको महत्त्वपूर्ण स्थान रहेको थियो । सुब्बा पदका अधिकारी जिल्ला प्रशासनका प्रधान हुन्थे । उनको मातहमा स्थानीय प्रशासन पनि सञ्चालन हुने गर्दथ्यो । राजधानीभन्दा बाहिरका पहाडी क्षेत्रमा राजस्व सड्ढलन तथा सिपाहीहरूको सुव्यवस्था गर्ने कार्य सुब्बाको कार्यक्षेत्र भित्र मानिने गर्दथ्यो । दक्षिणी छिमेकी क्षेत्रको तत्कालीन राजनैतिक शक्ति मुगलहरूको प्रशासनिक प्रणालीमा प्रचलित ‘सूबा’ शब्दलाई प्रान्तको पर्यायको रूपमा ठानिएको थियो, तर सेनहरूकोमा भने सुब्बा एउटा प्रशासनिक पद थियो । सुब्बाले दुई प्रकारले आफ्नो कार्य गर्दथे । राजस्व सड्ढलनको क्षेत्रमा उनी देवानको मातहतमा रहने गर्दथे भने सैनिक मामिलामा सरदारको सहायकको रूपमा रहने गर्दथे । राजस्व सड्ढलनमा उनलाई जमिनदारले सहयोग गर्दथे । जमिनदारलाई पारिश्रमिकबापत भ…मि प्रदान गरिएको हुन्थ्यो ।
    तत्कालीन प्रशासनिक प्रणालीमा जमिनदारको पनि भ…मिका रहेको थियो । यिनी आफ्ना क्षेत्रका जमिन–जग्गाका मालिक हुन्थे । जमिनदारले राजस्व सड्ढलनमा सुब्बालाई सहयोग गर्नुका साथै आवश्यकता परेको बेला सैनिक कार्यको लागि जवानहरूको व्यवस्था गर्ने गर्दथे । यिनीहरू आफ्नो क्षेत्रको जग्गा आफूखुशी जोत्न पाउँथे । अर्कोतिर अन्य व्यक्तिले जग्गा जोत्नका लागि भने जमिनदारलाई उपहार टक्र्याउनुपर्ने हुन्थ्यो । यसरी नै फौजदार पदका अधिकारीले चौधरी पदका अधिकारीको सहयोगमा गढीहरूको सुव्यवस्था गर्ने गर्दथे । सेनकालीन समयमा अनेक गढीहरू विद्यमान थिए । यसका साथै फौजदारले सुब्बा र देवानलाई समेत तिनीहरूको कार्यसम्पादनको सिलसिलामा सहयोग गर्ने गर्दथे । फौजदार शब्दबाट नै यसको अर्थ स्पष्ट भएझैं यो पदका अधिकारी केही फौज(सैनिक)का साथमा रहने तथा जिल्ला र गढीको प्रारम्भिक सुरक्षा व्यवस्थाप्रति जिम्मेवार हुने गर्दथे । राज्य क्षेत्रमा शान्ति र स्थिरता कायम गराउनमा फौजदारको महत्त्वपूर्ण योगदान रहने गर्दथ्यो । फौजदार पदका अधिकारी द्वारा भ…मिकर तथा अन्य करहरूको असुलीमा समेत सहयोग हुने गर्दथ्यो ।
    सेनकालीन प्रशासनिक प्रणाली अन्तर्गतका अन्य पदहरूमा चौधरी भन्ने पदका अधिकारी प्रगन्नाको राजस्व असुलीका लागि जिम्मेवार हुने गर्दथे । एउटा प्रगन्नाको मातहतमा अनेक मौजाहरू (गाउँहरू) रहेका हुन्थे । मोकद्दम पदमा नियुक्त अधिकारी गाउँ क्षेत्रका प्रमुखजस्तै हुन्थे । मोकद्दमलाई पाँच प्रतिशत भ…मि करमुक्त गरी प्रदान गरिएको हुन्थ्यो । त्यस्तै गाउँ क्षेत्रका अर्का अधिकारी पटवारी हुन्थे । पटवारीलाई राजस्व सड्ढलनमा एक रुपियाँमा आधा आनाका दरले तथा प्रत्येक घरधुरीबाट वार्षिक दुई आनाका दरले खानगी प्रदान गरिन्थ्यो । पटवारीले मोहरर र कानूनगोलाई भाग दिनुपर्दथ्यो । मोहरर पद फौजदारको मातहतमा रहने गर्दथ्यो । कानूनगो पदका अधिकारीले जग्गामा हुने उब्जनीको आधारमा जग्गाको कर निर्धारण गर्ने कार्य गर्दथे । कानूनगो भन्ने पद पटवारीभन्दा माथिको ठानिन्थ्यो । पटवारी पदका अधिकारी भ…राजस्व प्रणालीका मेरुदण्डजस्तै हुने गर्दथे तथा यी पदाधिकारीको कार्य क्षेत्र तराई क्षेत्रका गाउँस्तरीय मौजाहरू हुने गर्दथ्यो । पटवारीले भ…मि र राजस्वको सम्प…र्ण अभिलेख सम्बन्धी कागजहरू अद्यावधि गरी राख्ने गर्दथे । मिथिला क्षेत्रमा कर्णाटवंशीय शासक हरिसिंहदेवको पालामा अर्थात् तेर्‍हौं शताब्दीमा नै राजस्व प्रशासनमा पटवारी नामक पदाधिकारीको अस्तित्व रहेको थियो भन्ने तथ्य अनुसन्धानहरूबाट थाहा हुन आएको छ । यस्तै बिचारी भन्ने पदाधिकारी न्यायिक मामिलासित सम्बन्धित हुने गर्दथे । केन्द्रमा मुद्दा पर्दा चारजना बिचारीको सम…हले हेर्ने गर्दथ्यो । अर्कोतर्फ प्रत्येक सुब्बाको मातहतमा पनि सहायकको रूपमा बिचारी पदका अधिकारी रहने गर्दथे । बिचारीको मातहतमा द्वारे नामक पदाधिकारी हुन्थे । द्वारे पदका अधिकारीले अपराधीलाई गिरफ्तार गर्ने र मुद्दा चलाउने कार्य गर्दथे । यस कार्यमा कोतवाल र गोराइत पदका अधिकारीहरूको सहयोग रहने गर्दथ्यो । न्याय सम्पादन गर्दा दण्डबापत प्राप्त हुने रकमबाट एकचौथाई राजाले लिने तथा बाँकी रकम न्याय कार्यमा संलग्न न्यायाधीशहरूको भागमा जाने गरेको हुन्थ्यो । सैनिक व्यवस्था अन्तर्गत युद्ध कार्यको उद्देश्यले दुई प्रकारका सैनिक टुकडीहरू रहेका थिए । प्रथम प्रकारमा राजपूतहरू र खसहरू थिए, जुन राजाको समक्ष रहने गर्दथे । यिनीहरूको सङ्ख्या सीमित हुन्थ्यो तथा यिनीहरूलाई नगद तलब दिइने गरिन्थ्यो । दोस्रो प्रकारका सैनिकहरूमा मुख्यरूपमा किराँतहरूको सैनिक टुकडीहरू थिए । यिनीहरूको सङ्ख्या विस्तृत रहे पनि निश्चित तोकिएको भने हुँदैनथियो । यिनीहरू सरदारको नियन्त्रणमा रहने गर्दथे । किराँत सैनिकहरू मुख्यरूपमा धनुष र वाण भिरेका हुन्थे । यिनीहरूको वाणको टुप्पा विषालु बनाइएको हुन्थ्यो । अर्कोतिर राजपूतहरू आग्नेयास्त्रबाट सुसज्जित रहेका हुन्थे । भनिन्छ कि नब्बे हजार किराँतहरू शस्त्र सञ्चालनका लागि तयार अवस्थामा रहेका थिए, जबकि नियमित सैनिकको सङ्ख्या पाँच हजारदेखि छ हजारभित्र रहेको थियो । यस क्षेत्रमा सेनहरूले नै सबभन्दा पहिले बन्दूकको शक्तिको उपयोग गरेको भनाइ पाइन्छ । यस प्रकार मकवानपुर राज्यको प्रशासन त्यस समयको हिसाबले व्यवस्थित रहेको पाइन्छ । समाप्त