कसरी सम्भव छ त नेपालमा सङ्गीत क्षेत्रको दिगो विकास ?

चक्रपाणि तिमल्सिना
    स·ीत ध्वनिको कला हो । थोरै शब्दमा धेरै भावलाई विभिन्न लय तथा सुरमा प्रस्तुत गर्न स·ीतको सहारा लिइन्छ । गीतस·ीत धेरैलाई मन पर्ने विषय हो । यसैको माध्यमबाट राष्ट्रनिर्माणमा पनि योगदान पुर्‍याउन सकिन्छ । समाजमा रूपान्तरण ल्याउन, सामाजिक परिवर्तन जगाउन, मानिसको बानीबेहोरामा परिवर्तन ल्याउन पनि गीतस·ीतले राम्रै भूमिका खेलेको हुन्छ । धेरैजसो क्रान्ति, राजनीतिक परिवर्तन र नीतिगत पैरवीमा गीतस·ीतको उपयोग गरिएको हुन्छ । बालबालिकाको सोचाइ, बुझाइ र मनोविज्ञान बुझ्न गीतस·ीतले झनै सहज तुल्याएको हुन्छ । त्यसैले राष्ट्रिय शिक्षामा पनि स·ीतलाई विद्यालयस्तरदेखि नै एउटा विषय बनाउँदा यसले राम्रै प्रभाव पार्न सक्छ ।
    नेपालको सन्दर्भमा स·ीत क्षेत्रको दिगो विकासको चर्चा गरिरहँदा विभिन्न जातजातिका स·ीतको संरक्षण हुनु आवश्यक छ । उदाहरणका लागि भोजपुरी, मैथिली, अवधी, थारू, नेवारी, चेपाङ, राउटे, शेर्पा, थकाली, लेप्चा, गुरुङ, मगर, गन्दर्भ, सेलोलगायत अरू धेरै जातजातिका स·ीतको विधाको खोजी र संरक्षण हुन आवश्यक छ । लोक, आधुनिक, पपलगायत विभिन्न समयका र भाखाका गीतहरूको संरक्षण हुनु उत्तिकै आवश्यक छ । विश्वास नै लाग्न नसक्ने गरी नेपाली अर्थतन्त्रमा गीतस·ीत क्षेत्रमा ठूलो लगानी भएको छ । गीतस·ीत क्षेत्रमा लामो समय बिताएका एक व्यक्तिले भनेका थिए– “नेपालमा गीत नै बढी भए । हामीकहाँ सित्तैमा गीत सुन्ने परिपाटी छ ।” अर्कोतर्फबाट हेर्दा हामीले चाहना गरेबमोजिमका हजारौं गीत डाउनलोड गरेर सुन्न पाएका छौं । अनि किन त्यसमा पैसा खर्च गर्ने ? फेरि डाउनलोड पनि त सित्तैमा हुन्न । इन्टरनेट सेवा प्रदायकले पैसा लिएकै हुन्छ ।  त्यसलाई पाइरेसी भनेर रोक्न पनि कति सम्भव छ र ? बरु इन्टरनेट प्रदायक संस्था नेपाल टेलिकमले कुन गीत कति डाउनलोड भयो भन्ने रेकर्ड दिएको अवस्थामा व्यक्ति वा कम्पनीले नेपाल टेलिकमबाट निश्चित प्रतिशत रकम पाउने व्यवस्था हुनुपर्ने हो । अन्य मिडियाबाट बजेका गीतको त कलाकारले रोयल्टी पाउने नियमको सबै ठाउँबाट इमानदारीका साथ पालना हुन आवश्यक छ । अहिलेको स·ीत क्षेत्रका स·ठित संस्थाको जोड पनि यसैमा छ । चाहे गीतकार समाज होस्, स·ीत रोयल्टी सड्ढलक समाज, स·ीतकार सङ्घ नेपाल, प्रस्तोता समाज । गीतस·ीत क्षेत्रमा धेरै लगानी देखिने अनि त्यसको प्रतिफल नआउने अवस्थाका कारण यो क्षेत्रमा भएको ठूलो लगानी बालुवामा पानी हाले जस्तै भएको छ । नीति बनाउने निकाय र कार्यान्वयन गर्ने निकायले भनेजस्तै गरिदिए नेपालमा यो क्षेत्रमा लामो समयदेखि यो क्षेत्रमा योगदान गर्ने कलाकारहरूलाई धेरै सजिलो हुने थियो कि ?
    एउटा गीत बजारमा चल्नका लागि त्यसको शब्द, स·ीत, संयोजन, स्वर, वाद्यवादन सबैको राम्रो सम्मिश्रण हुन आवश्यक छ । सबै भयो तर मिक्सिङ र मास्टरिङमा तालमेल मिलेन भने पनि गुणस्तरमा गिरावट आउँछ । नेपालजस्तो सानो देशमा धेरै कलाकार भएका त होइनन् ? मुख्य कुरा के हो भने समयमा उचित परामर्श र सल्लाह नपाउँदा पनि गुणस्तरमा स्तरीयता आउन नसकेको अवस्था छ । एउटा नयाँ मान्छे कुनै गीत रेकर्डिङ गर्नुभन्दा पहिले आवश्यक सल्लाह एवं परामर्श पाउँदा त्यसले राम्रो काम गर्न सक्छ । शब्द, लय, स्वर आदिको विषयमा उचित सल्लाह पाएको अवस्थामा उसले समयमा नै त्यसलाई सच्याउने अवसर पाउँछ । त्यसका लागि स·ीत क्षेत्रका सम्बन्धित स·ठित संस्थाले कार्य गर्नुपर्दछ । गीतको रेकर्ड हुनुभन्दा पहिले तोकिएको बोर्डबाट निष्पक्ष सेन्सर भएर आएमा त्यसले सही स्थान पाउने थियो कि ?
    ठ्याक्कै तथ्याड्ढ नभए पनि नेपालमा लगभग ८० वटा रेकर्डिङ स्टुडियो छन् । तर पनि नेपालका स्टुडियोले गुणस्तर दिन किन नसकेको हो ? अझै पनि नेपाली फिल्म तथा एल्बमका गीतहरू रेकर्ड गर्न भारत जानुपर्ने अवस्था छ । श्रोतालाई फरक र राम्रो स्वर र स·ीत दिउँ भन्ने चाहना नराम्रो होइन । तर छिमेकी मुलुकको तुलनामा सानो आकारमा रहेको नेपालको स·ीत अर्थतन्त्रलाई प्रतिकूल प्रभाव पार्ने हिसाबले यसो गर्नु कतिको उचित हो ? कसले बुझ्ने यो मर्मलाई ? यदि गुणस्तरमा सुधार भएमा त आफ्नै देशमा नै रेकर्डिङको काम हुन्थे होलान । अर्कोतिरबाट हेर्दा नेपाली स·ीत क्षेत्रले पनि विश्वव्यापीकरण खोज्नुपर्दछ । यो क्षेत्रमा धेरै नयाँपनको खाँचो छ । अध्ययन अनुसन्धानको खाँचो छ । अहिले त श्रष्टाहरूको हकहितको संरक्षण गर्न भनेर धेरै छाता स·ठनहरू स्थापना भएका छन् । वर्तमान अवस्थामा मुख्य शक्ति भनेकै स·ठन हो भनिन्छ । हामीकहाँ व्यक्तिगत तवरबाट उठान गरिने विषयले तर्कपूर्ण समाधान पाउन अलि असहज छ । जब त्यसलाई स·ठनको मार्फत् उठान गरिन्छ, त्यसले सही न्याय पाएको छ । त्यसैले होला गीतकार, स·ीतकार, रोयल्टी सड्ढलन, प्रस्तोता, स·ीत उद्योग सङ्घजस्ता धेरै सङ्घस·ठनहरू क्रियाशील छन् । नेपाली स·ीत क्षेत्रमा नयाँ छला· मार्ने पालो यिनै संस्थाहरूको हो । मुख्य कुरा स·ठनभित्रको राजनीतिबाट टाढा रहेर सदस्यहरूलाई स्वतन्त्ररूपमा न्याय दिने हुनुपर्दछ । अब नेपालमा हिन्दी, अङ्ग्ेरजी गीतहरू पनि रेकर्ड हुनुपर्दछ । यसरी विश्व बजारको प्रतिस्पर्धामा उत्रिन सकेमा मात्र नयाँ छला· मार्न सकिन्छ । अन्यथा हामी धेरै पछि पर्नेछौं । स्वदेशमा नै गीतस·ीत क्षेत्रमा काम गर्ने दक्ष जनशक्ति उत्पादन हुनुपर्दछ । भएका जनशक्तिको दक्षतामा अझै अभिवृद्धि गरिनुपर्दछ । यस क्षेत्रसँग सम्बन्धित सङ्घसंस्थाहरू व्यावसायिकरूपमा सञ्चालनमा आउनुपर्दछ । कसरी धेरै श्रोताहरूले नेपाली गीत सुन्ने अवस्थाको सृजना गर्ने ? धेरै ठूलो उद्योगको रूपमा स्थापित भइसकेको भएर होला नेपाल पनि हिन्दी र अङ्ग्रेजी गीतहरूको बढी प्रभाव छ ।
    नेपालमा धेरै कलाकारका गीतहरू राम्रो हुँदाहँुदै पनि न्याय नपाएको, क्षमता हँुदाहुँदै पनि अर्थ अभावका कारणले बाहिर ल्याउन नसकेका र बाहिर ल्याएर पनि त्यसलाई सबै श्रोतासामु पुर्‍याउन नसकेको अवस्था छ । मनग्य पैसा हुनेलाई त केही छैन तर कमजोर आर्थिक अवस्था हुने स·ीतप्रेमीहरूलाई भने धेरै जटिल समस्या छ । यस्तो विषयमा कसले हेर्छ ? कसले दिन्छ उचित सल्लाह ? कसले ल्याइदिन्छ नेपालका कुनाकुनामा लुकेका प्रतिभालाई अगाडि ? कसले दिन्छ उनीहरूलाई उचित सहयोग ? कसले सहयोग पुगाउने उनीहरूका सृजनाको प्रवद्र्धन गर्न ? नेपालमा स·ीत क्षेत्रको दिगो विकासका लागि यीलगायत हजारौं प्रश्नहरू होलान् स·ीतप्रेमीहरूसँग ।
    अब स·ीत क्षेत्रका स·ठनले आफूलाई सदस्य केन्द्रित सेवा प्रदान गर्नमा जोड दिनुपर्छ । सदस्य वृद्धि गरी गुणस्तरीय सेवा प्याकेज निर्माण गर्नुपर्छ । गाउँगाउँमा लुकेका प्रतिभाको खोजी गर्नुपर्छ । नेपालमा गीतस·ीत क्षेत्रमा दक्ष प्राविधिकको विकास गर्नुपर्छ । स·ठित हुँदाका फाइदाबारे अभिमुखीकरण गर्नुपर्छ । विभिन्न स·ीतको संरक्षण र प्रवद्र्धनका लागि सा·ीतिक महोत्सवले महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्दछ । जसरी हरेक जिल्लामा वर्षपिच्छे औद्योगिक, व्यापार, कृषि तथा पयर्टन मेलाको आयोजना हुन्छ, उसैगरी केन्द्र, क्षेत्रीय एवं स्थानीय स्तरमा सा·ीतिक महोत्सवको थालनी गर्नुपर्ने समय आइसकेको छ । यसको अगुवाइ स·ीत रोयल्टी सड्ढलन समाज, गीतकार समाज नेपाल, स·ीतकार सङ्घ नेपाल, स·ीत उद्योग सङ्घलगायतका संस्थाहरूले मिलेर कार्य गर्नुपर्दछ । नेपाल उद्योग वाणिज्य महासङ्घ, उद्योग वाणिज्य सङ्घ, जिल्ला विकास समिति, नगरपालिकालगायतका सङ्घसंस्थाहरू एकापसमा मिलेर भव्य मेला आयोजना गर्दछन् ।  नेपालमा स·ीतको संरक्षण र प्रवद्र्धनका लागि स्थापना भएका गीतकार तथा स·ीतकार सङ्घलगायत अन्य स·ठित संस्थाहरू त छन् तर पनि स·ठनको हिसाबले भर्खर बामे सरेको अवस्था छ । संस्थामा भने जस्तो कर्मचारी राखेर कार्य सञ्चालन गर्न सक्ने अवस्था छैन । यिनको शाखा विस्तार पनि भएको अवस्था छैन । संस्थाको सफल सञ्चालनका लागि यसको रणनीतिक योजना बनाउनु आवश्यक छ । संस्थाभित्र प्रजातान्त्रिक अभ्यासको सुरुआत हुनुपर्दछ र संस्था एकाद व्यक्तिको क्षमतामा भर नपरेर प्रणालीमा चल्नु आवश्यक छ । कतिपय संस्थामा अध्यक्ष, महासचिव र केही पदाधिकारीहरूलाई मात्र संस्थाको विकासका लागि अहोरात्र खट्नुपर्ने अवस्था छ ।
    यस्तो अवस्था कहिले आउँला ती संस्थाहरूले आफ्ना सदस्यहरूको सृजनालाई सड्ढलन गरेको ? सदस्यहरूको सृजनालाई प्रवद्र्धन गरेको ? कहिले आउँला गीतकार सङ्घमा गएर सदस्यहरूको सृजनाको सड्ढलन हेर्न पाउने ? कहिले होला स·ीतकार सङ्घ नेपालमा गएर सदस्य स·ीतकारहरूको सृजनाको सड्ढलन सुन्न पाउने ? कहिले होला स·ीतको विषयमा यस्ता संस्थामा गएर आवश्यक सल्लाह परामर्श लिने ? सदस्यहरूको क्षमता विकास र कलाको प्रवद्र्धन गर्नका लागि विभिन्न क्षेत्रमा सभा, गोष्ठी र अन्तक्र्रिया कार्यक्रमहरू सम्पन्न भएका ? स·ीत क्षेत्रको विकासका लागि क्षेत्रगतरूपमा योजना तर्जुमा भएको ? यो क्षेत्रको समस्यालाई सरकार र सम्बन्धित निकायले प्राथमिकता प्रदान गरेको ?
    सानो उदाहरणको रूपमा ती संस्थाहरूले यस्तो सूचना संयन्त्र बनाउन सकोस् जसमा कलाकार आपैंmले आफ्नो सृजना अपलोड गर्न सकोस् । साँच्चै नै भन्ने हो भने जे गर्दा सदस्यहरूको हित हुन्छ, त्यसमा संस्थाहरू केन्द्रित हुन सके यसले स·ीत क्षेत्रको दिगो विकासमा राम्रो योगदान गर्न सक्छ । यसका लागि सदस्यहरूको पनि संस्थाप्रतिको क्रियाशीलताको उत्तिकै आवश्यकता पर्दछ । नेपालमा स·ीत लाइब्रेरी छैन । कसले लिन्छ त स·ीत लाइब्ेररी स्थापनाको जिम्मेवारी ? चाहेको समयमा चाहेको गीतस·ीत सुन्न सक्ने र सड्ढलन गर्न सक्ने वातावरणको विकास हुन सकेमा यसले धेरै फाइदा दिने थियो । वास्तवमा अब नेपालको गीतस·ीत क्षेत्रको दिगो र द्रुत विकासका लागि प्रभावकारी कदम चालिनु आवश्यक छ । केही विषयमा बहस पैरवी गरेर मात्रै होइन, यो क्षेत्रका नीतिगत, व्यावहारिक समस्या पहिचान गरी दिगो विकासको दीर्घकालीन योजना बनाउनु नितान्त आवश्यक छ । राष्ट्रिय योजना आयोगमा स·ीत क्षेत्रका अल्पकालीन र दीर्घकालीन योजनाहरू पेस हुन आवश्यक छ । हरेक वर्ष आउने सरकारको नीति तथा कार्यक्रम र बजेटमा यो क्षेत्रको दिगो विकासका ठोस योजना बनाउन सक्नुपर्दछ । आवश्यक ऐन, कानुन र नीतिगत सुधारका लागि समेत संस्थागत ढ·बाट सरकारसँग सहकार्य गरी अगाडि बढ्नु नितान्त आवश्यक छ ।
तष्mबकिष्लब।अजबपचबउबलष्२नmबष्।िअयm