मुकुन्द आचार्य
नेपाली साहित्यको औपन्यासिक विधामा एक नवीनतम पुष्प प्रस्फुटित भएको छ । ‘अनुराधा भवन’ त्यसै पुष्पको नाम हो । वीरगंजका प्रतिष्ठित व्यापारी एवं समाजसेवी गणेशप्रसाद लाठ रचित यस औपन्यासिक कृतिको विमोचन केही दिनअघि मात्र काठमाडौंमा पूर्वप्रधानमन्त्री माधवकुमार नेपालद्वारा एक समारोहबीच भएको थियो । साहित्यकार, पत्रकार, नेतागण, व्यापारी, खेलाडी आदिको बाक्लो उपस्थिति थियो । वीरगंजसँग मेरो राणात्मक र आत्मीय सम्बन्ध भा’हुनाले तथा गणेशजीका पिता स्व. विहारीलाल लाठसँग पनि उहाँको जीवनको उत्तरार्धमा मेरो अलिकता घनिष्ठता पनि भा’हुनाले मैले यस उपन्यासको भ्रूणावस्था (पाण्डुलिपि) र जन्मेपछि (विमोचनपछि)को रूपर· नजिकबाट हेर्ने सुअवसर पाएँ । तर कुनै पनि भवनलाई राम्ररी हेर्न त अलिकति समय लाग्छ नै । झन् राम्रो नराम्रो दुवै पक्षलाई पक्षपाती नभई हेर्नुपर्दा त विशेष चनाखो हुनु जरुरी हुन्छ ।
यद्यपि गणेशजीको यो प्रथम औपन्यासिक कृति हो, तथापि उपन्यास पढ्दै जाँदा कुनै सिद्धहस्त लेखनीको करामत हो कि जस्तो भान पर्छ । अर्थात् गणेशजीको ‘श्रीगणेश’ राम्रो छ, सफल र आशाप्रद छ । नेपाली साहित्यले उहाँबाट अझ राम्रा–राम्रा कृतिहरूको अपेक्षा गर्नुलाई अस्वाभाविक भन्न मिल्दैन । अर्थात् गणेशजीको साहित्यिक भविष्य उज्ज्वल छ भन्नुमा अतिशयोक्ति हुने छैन ।
प्रस्तुत उपन्यासले आर्थिक नगरी वीरगंजको एउटा निश्चित कालखण्डको, त्यसमा पनि तत्कालीन अर्थ–वाणिज्य, उद्योग–व्यवसायको यथार्थ स्थितिलाई शब्दचित्रको रूपमा प्रस्तुत गर्न सफल प्रयास गरेको छ । उपन्यास यस प्रशंसाको शतप्रतिशत हकदार
छ ।
यो कुरालाई म के आधारमा ठोकुवा गरेर भन्न सक्छु भने पुस्तक विमोचन समारोहमा विशिष्ट अतिथि पूर्व प्रधानमन्त्री माधवकुमार नेपालले आफ्नो मन्तव्य दिने क्रममा उपन्यासको न्यायोचित प्रशंसा गर्नुभयो । त्यो प्रशंसा–प्रकरण यति लम्बियो कि उपन्यास पढ्नै नभ्याएका वरिष्ठ पत्रकार किशोर नेपाल चैं आफ्नो लघुकायाभित्र खुम्चिएर कछुवाभैंm रहँदा भए । माधव नेपालको ठम्याइ र मेरो व्यक्तिगत सोच पनि उस्तै–उस्तै मिल्न गयो । मलाई पनि खुशी लाग्यो ।
“यो उपन्यास पढ्न थालेपछि छाड्न मन लाग्दैन । मैले यात्राकै क्रममा यसलाई पढ्न भ्याएँ । सबैका लागि यो पठनीय र सङ्ग्रहणीय छ । तर ठाउँ–ठाउँमा केही सानातिना अशुद्धिहरू छन् । यस्तो अशुद्धि रहन जानु पनि स्वाभाविकै हो । किनभने उपन्यासकारको मातृभाषा मारवाडी हो । एक मारवाडी भाषीले नेपालीमा यस्तो उपन्यास लेख्नु भनेको स्वयम्मा नै एक सुखद आश्चर्य हो,” माधवकुमार नेपालले भने । मैले पनि पढ्दै जाँदा यस उपन्यासका बारेमा यस्तै–यस्तै अनुभव गरेको थिएँ ।
त्यो पनि सम्पूर्णरूपमा त्रुटिहीन ग्रन्थ पाउनु भनेको असम्भव कुरा हो । कलागत परिपूर्णताको जहाँसम्म प्रश्न छ, मलाई अलेक्जेन्डर पोपको भनाइ सम्झना हुन्छ– ूध्जय भखभच तजष्लपक ब ाबगतिभिकक उष्भअभ तय कभभ, तजष्लपक धजबत लभखभच धबक, लयच ष्क, लभखभच कजबिि दभ।ू (ब्भिहबलमभच एयउभ, ूभ्बककथ यल ऋचष्तष्अष्कmू
अर्थात्, जो कुनै पनि दोषरहित रचना हेर्ने कल्पना गर्छ, ऊ यस्तो वस्तुको कल्पना गर्छ, जसको अस्तित्व न थियो, न छ, न त हुने नै छ ।
यस उपन्यासको मुख्य वण्र्य वस्तु अर्थात् केन्द्रीय विषयमा वीरगंज शहर सँगसँगै एउटा सङ्घर्षमय जीवन बिताउने बिरजूको परिवार छ । बिरजू मध्यमवर्गीय व्यापारी परिवारको नाइके हो, उपन्यासको पनि । भाइ सरजूको र दाइ बिरजूको सिद्धान्त, सोच, विचार, क्रियाकलाप मिल्दैन । झट्ट हेर्दा सरजू भौतिकवादी दृष्टिकोणको प्रतिनिधित्व गर्छ भने दाइ बिरजू आफ्नो परिश्रम, इमानदारी, कर्मठता, सरलता, आधुनिक चमकदमकभन्दा टाढा बसेर आफ्नो कर्तव्यनिष्ठताको बलले सङ्घर्षमय जीवन व्यतीत गर्दै अग्रगामी सोचको प्रतिनिधित्व गर्दछ ।
बिरजू ईश्वरलाई मान्दछ तर ढो· ढकोसलाहरूलाई प्रश्रय दिंदैन । श्रीमतीको धार्मिक आस्थामा दखल दिंदैन । पारिवारिक दायित्वहरू पूरा गर्दै सामाजिक सेवातिर पनि उसको संलग्नता देखिन्छ । सरकारी कर छल्ने प्रवृत्तिबाट ऊ पूर्णतया मुक्त छ, साथै अरूलाई पनि ऊ कर तिर्न प्रेरित गर्छ । भाइ चैं राजनीतिको भर्याङ उक्लेर आर्थिकरूपले मालामाल र नैतिकरूपले क·ाल बन्छ । दुवै दाजुभाइ नदीका दुई किनारा जस्ता हुन्छन् । सन्तान थरीथरीका भनेको यस्तैलाई त होला । यसरी उपन्यास खोलाभैंm सल्ल बग्दै जान्छ ।
तर भाइको उच्छृङ्खलतापूर्ण उत्थानको एक दिन पतन हुन्छ । राजनीतिक व्यवस्थामा परिवर्तन आउनासाथ भाइको धनसम्पत्ति, रवाफ, तुजुक, फुर्तिफार्ती हराउँछ । ऊ दाइको नैतिकता, सरलता, कर्मठता तथा इमानदारीका सामु नतमस्तक हुन पुग्छ । एक प्रकारले उसको पूर्णरूपमा हार हुन्छ । यसले दुनियाँ पनि पहिले नै
छोड्छ ।
एउटा परिवारको सेरोफेरोमा घुम्ने यस उपन्यासले समाजका अनेक पक्षलाई चित्रित गर्दै आफ्नो लामो यात्रा पूरा गर्छ । उपन्यासको थालनी र अन्त्य दुवै मसानघाटमा हुन्छ । हामी सबैको जीवनको अन्तिम गन्तव्य त मसान नै हो । यत्रो ठूलो सत्यलाई उपन्यासले सजिलै देखाउन सकेको छ ।
सरल भाषामा वर्णन गरिएको कथानक–विषयवस्तु रोचकताले परिपूर्ण भएकाले पाठकलाई बाँधेर राख्न
पूर्णतया सक्षम छ । उपन्यास
विधालाई आधुनिक युगमा महाकाव्य
पनि भनिन्छ । जसरी महाकाव्यले जीवनजगत्को निकै ठूलो फराकिलो चित्र आफूमा अन्तर्निहित गरेको हुन्छ, त्यै काम आज उपन्यासले गर्दैछ । सामाजिक, राजनीतिक, आर्थिक, पारिवारिक, शैक्षिक आदि कुनै पक्ष पनि छुट्न पाएको छैन ।
जहाँसम्म उपन्यासमा भाषाको
कुरा छ, यसमा नेपाली, मारवाडी,
हिन्दी, भोजपुरी सबैको सम्मिश्रणले बनेको चटपटेभैंm स्वादिलो हुन पुगेको
छ । जीवनलाई सुमधुर र सफल
बनाउने अनेक फन्डाहरू यसमा उपदेशात्मक पारामा भरिएका छन् । सिक्ने इच्छा भए, उपन्यासका अनेक प्रस· मुखर भएर बोल्दछन् । उपन्यासले ‘सत्यमेव जयते’ (सत्यकै जीत हुन्छ)लाई प्रमाणित गरेको छ । यसैलाई उपन्यासको मूल सन्देश पनि भन्न
सकिन्छ । यद्यपि उपन्यासले ठाउँ–ठाउँमा प्रवचन अलि बढी नै दिएको
विषयलाई उपन्यासको उति राम्रो पक्ष मानिन्न ।
जेहोस्, समग्रमा हेर्दा एउटा विशुद्ध पारिवारिक विषयवस्तुलाई रोचक उपन्यास बनाएर रचनाकारले आफ्नो सिर्जनशीलताको प्रबल प्रमाण प्रस्तुत गर्नुभएको छ । हार्दिक बधाई १
नेपाली साहित्यको औपन्यासिक विधामा एक नवीनतम पुष्प प्रस्फुटित भएको छ । ‘अनुराधा भवन’ त्यसै पुष्पको नाम हो । वीरगंजका प्रतिष्ठित व्यापारी एवं समाजसेवी गणेशप्रसाद लाठ रचित यस औपन्यासिक कृतिको विमोचन केही दिनअघि मात्र काठमाडौंमा पूर्वप्रधानमन्त्री माधवकुमार नेपालद्वारा एक समारोहबीच भएको थियो । साहित्यकार, पत्रकार, नेतागण, व्यापारी, खेलाडी आदिको बाक्लो उपस्थिति थियो । वीरगंजसँग मेरो राणात्मक र आत्मीय सम्बन्ध भा’हुनाले तथा गणेशजीका पिता स्व. विहारीलाल लाठसँग पनि उहाँको जीवनको उत्तरार्धमा मेरो अलिकता घनिष्ठता पनि भा’हुनाले मैले यस उपन्यासको भ्रूणावस्था (पाण्डुलिपि) र जन्मेपछि (विमोचनपछि)को रूपर· नजिकबाट हेर्ने सुअवसर पाएँ । तर कुनै पनि भवनलाई राम्ररी हेर्न त अलिकति समय लाग्छ नै । झन् राम्रो नराम्रो दुवै पक्षलाई पक्षपाती नभई हेर्नुपर्दा त विशेष चनाखो हुनु जरुरी हुन्छ ।
यद्यपि गणेशजीको यो प्रथम औपन्यासिक कृति हो, तथापि उपन्यास पढ्दै जाँदा कुनै सिद्धहस्त लेखनीको करामत हो कि जस्तो भान पर्छ । अर्थात् गणेशजीको ‘श्रीगणेश’ राम्रो छ, सफल र आशाप्रद छ । नेपाली साहित्यले उहाँबाट अझ राम्रा–राम्रा कृतिहरूको अपेक्षा गर्नुलाई अस्वाभाविक भन्न मिल्दैन । अर्थात् गणेशजीको साहित्यिक भविष्य उज्ज्वल छ भन्नुमा अतिशयोक्ति हुने छैन ।
प्रस्तुत उपन्यासले आर्थिक नगरी वीरगंजको एउटा निश्चित कालखण्डको, त्यसमा पनि तत्कालीन अर्थ–वाणिज्य, उद्योग–व्यवसायको यथार्थ स्थितिलाई शब्दचित्रको रूपमा प्रस्तुत गर्न सफल प्रयास गरेको छ । उपन्यास यस प्रशंसाको शतप्रतिशत हकदार
छ ।
यो कुरालाई म के आधारमा ठोकुवा गरेर भन्न सक्छु भने पुस्तक विमोचन समारोहमा विशिष्ट अतिथि पूर्व प्रधानमन्त्री माधवकुमार नेपालले आफ्नो मन्तव्य दिने क्रममा उपन्यासको न्यायोचित प्रशंसा गर्नुभयो । त्यो प्रशंसा–प्रकरण यति लम्बियो कि उपन्यास पढ्नै नभ्याएका वरिष्ठ पत्रकार किशोर नेपाल चैं आफ्नो लघुकायाभित्र खुम्चिएर कछुवाभैंm रहँदा भए । माधव नेपालको ठम्याइ र मेरो व्यक्तिगत सोच पनि उस्तै–उस्तै मिल्न गयो । मलाई पनि खुशी लाग्यो ।
“यो उपन्यास पढ्न थालेपछि छाड्न मन लाग्दैन । मैले यात्राकै क्रममा यसलाई पढ्न भ्याएँ । सबैका लागि यो पठनीय र सङ्ग्रहणीय छ । तर ठाउँ–ठाउँमा केही सानातिना अशुद्धिहरू छन् । यस्तो अशुद्धि रहन जानु पनि स्वाभाविकै हो । किनभने उपन्यासकारको मातृभाषा मारवाडी हो । एक मारवाडी भाषीले नेपालीमा यस्तो उपन्यास लेख्नु भनेको स्वयम्मा नै एक सुखद आश्चर्य हो,” माधवकुमार नेपालले भने । मैले पनि पढ्दै जाँदा यस उपन्यासका बारेमा यस्तै–यस्तै अनुभव गरेको थिएँ ।
त्यो पनि सम्पूर्णरूपमा त्रुटिहीन ग्रन्थ पाउनु भनेको असम्भव कुरा हो । कलागत परिपूर्णताको जहाँसम्म प्रश्न छ, मलाई अलेक्जेन्डर पोपको भनाइ सम्झना हुन्छ– ूध्जय भखभच तजष्लपक ब ाबगतिभिकक उष्भअभ तय कभभ, तजष्लपक धजबत लभखभच धबक, लयच ष्क, लभखभच कजबिि दभ।ू (ब्भिहबलमभच एयउभ, ूभ्बककथ यल ऋचष्तष्अष्कmू
अर्थात्, जो कुनै पनि दोषरहित रचना हेर्ने कल्पना गर्छ, ऊ यस्तो वस्तुको कल्पना गर्छ, जसको अस्तित्व न थियो, न छ, न त हुने नै छ ।
यस उपन्यासको मुख्य वण्र्य वस्तु अर्थात् केन्द्रीय विषयमा वीरगंज शहर सँगसँगै एउटा सङ्घर्षमय जीवन बिताउने बिरजूको परिवार छ । बिरजू मध्यमवर्गीय व्यापारी परिवारको नाइके हो, उपन्यासको पनि । भाइ सरजूको र दाइ बिरजूको सिद्धान्त, सोच, विचार, क्रियाकलाप मिल्दैन । झट्ट हेर्दा सरजू भौतिकवादी दृष्टिकोणको प्रतिनिधित्व गर्छ भने दाइ बिरजू आफ्नो परिश्रम, इमानदारी, कर्मठता, सरलता, आधुनिक चमकदमकभन्दा टाढा बसेर आफ्नो कर्तव्यनिष्ठताको बलले सङ्घर्षमय जीवन व्यतीत गर्दै अग्रगामी सोचको प्रतिनिधित्व गर्दछ ।
बिरजू ईश्वरलाई मान्दछ तर ढो· ढकोसलाहरूलाई प्रश्रय दिंदैन । श्रीमतीको धार्मिक आस्थामा दखल दिंदैन । पारिवारिक दायित्वहरू पूरा गर्दै सामाजिक सेवातिर पनि उसको संलग्नता देखिन्छ । सरकारी कर छल्ने प्रवृत्तिबाट ऊ पूर्णतया मुक्त छ, साथै अरूलाई पनि ऊ कर तिर्न प्रेरित गर्छ । भाइ चैं राजनीतिको भर्याङ उक्लेर आर्थिकरूपले मालामाल र नैतिकरूपले क·ाल बन्छ । दुवै दाजुभाइ नदीका दुई किनारा जस्ता हुन्छन् । सन्तान थरीथरीका भनेको यस्तैलाई त होला । यसरी उपन्यास खोलाभैंm सल्ल बग्दै जान्छ ।
तर भाइको उच्छृङ्खलतापूर्ण उत्थानको एक दिन पतन हुन्छ । राजनीतिक व्यवस्थामा परिवर्तन आउनासाथ भाइको धनसम्पत्ति, रवाफ, तुजुक, फुर्तिफार्ती हराउँछ । ऊ दाइको नैतिकता, सरलता, कर्मठता तथा इमानदारीका सामु नतमस्तक हुन पुग्छ । एक प्रकारले उसको पूर्णरूपमा हार हुन्छ । यसले दुनियाँ पनि पहिले नै
छोड्छ ।
एउटा परिवारको सेरोफेरोमा घुम्ने यस उपन्यासले समाजका अनेक पक्षलाई चित्रित गर्दै आफ्नो लामो यात्रा पूरा गर्छ । उपन्यासको थालनी र अन्त्य दुवै मसानघाटमा हुन्छ । हामी सबैको जीवनको अन्तिम गन्तव्य त मसान नै हो । यत्रो ठूलो सत्यलाई उपन्यासले सजिलै देखाउन सकेको छ ।
सरल भाषामा वर्णन गरिएको कथानक–विषयवस्तु रोचकताले परिपूर्ण भएकाले पाठकलाई बाँधेर राख्न
पूर्णतया सक्षम छ । उपन्यास
विधालाई आधुनिक युगमा महाकाव्य
पनि भनिन्छ । जसरी महाकाव्यले जीवनजगत्को निकै ठूलो फराकिलो चित्र आफूमा अन्तर्निहित गरेको हुन्छ, त्यै काम आज उपन्यासले गर्दैछ । सामाजिक, राजनीतिक, आर्थिक, पारिवारिक, शैक्षिक आदि कुनै पक्ष पनि छुट्न पाएको छैन ।
जहाँसम्म उपन्यासमा भाषाको
कुरा छ, यसमा नेपाली, मारवाडी,
हिन्दी, भोजपुरी सबैको सम्मिश्रणले बनेको चटपटेभैंm स्वादिलो हुन पुगेको
छ । जीवनलाई सुमधुर र सफल
बनाउने अनेक फन्डाहरू यसमा उपदेशात्मक पारामा भरिएका छन् । सिक्ने इच्छा भए, उपन्यासका अनेक प्रस· मुखर भएर बोल्दछन् । उपन्यासले ‘सत्यमेव जयते’ (सत्यकै जीत हुन्छ)लाई प्रमाणित गरेको छ । यसैलाई उपन्यासको मूल सन्देश पनि भन्न
सकिन्छ । यद्यपि उपन्यासले ठाउँ–ठाउँमा प्रवचन अलि बढी नै दिएको
विषयलाई उपन्यासको उति राम्रो पक्ष मानिन्न ।
जेहोस्, समग्रमा हेर्दा एउटा विशुद्ध पारिवारिक विषयवस्तुलाई रोचक उपन्यास बनाएर रचनाकारले आफ्नो सिर्जनशीलताको प्रबल प्रमाण प्रस्तुत गर्नुभएको छ । हार्दिक बधाई १