शीतल गिरी
जब बालक या बालिका ठूला हुन्छन्, हर्षोल्लासका साथ विवाह संस्कारको माध्यमबाट पतिपत्नीको रूपमा धार्मिक र सामाजीक मान्यता स्थापित गरिन्छ । अरू संस्कारभन्दा विवाह संस्कार एकदम ठूलो हुन्छ ।
विवाहको अवसरमा थुप्रै किसिमका विधि (रितीरिवाज) हुन्छ । त्यस अनुसार मानिसले विधि सम्पन्न गर्छन् । ‘बिआह से बिआह के विध भारी’ अर्थात् विवाह भन्दा धेरै गार्हो त्यसका विधिहरू छन् । यस अवसरमा दुलाहादुलहीलाई केन्द्रमा राखेर गीत गाउने गरिन्छ । यो परम्परा नेपालीय बज्जिकाको लोकजीवनमा धेरै पुरानो हो ।
केटा र केटी दुवैको विवाहमा संस्कारसँग जोडिएको गीत एकै किसिमले गाउने गरिन्छ । विवाहको परिदृश्य धेरै मनमोहक हुन्छ । परम्परागत विधिहरू बाहेक केही यस्ता विधिहरू पनि हुन्छन्, जुन हास–परिहासको लागि गर्ने गरिन्छ, जस्तो जुत्ता चोर्ने, कन्या चिनाउने आदि ।
बज्जिकाभाषी समाज नेपालको मध्य तराईको एउटा प्रमुख समाज हो । बज्जिकाभाषीको बसोबास नारायणी अञ्चलको बारा, रौतहट र जनकपुर अञ्चलको सर्लाही, महोत्तरीमा पाइन्छ ।
बज्जि गणराज्यको प्रागैतिहास निकै गौरवशाली रहेको छ । अन्वेषण गर्दै गयौं भने नेपाल उपत्यकामा शासन गर्ने र विक्रम संवत् चलाउने लिच्छविहरू बज्जि गणराज्यबाट गएको प्रमाण पाइन्छ । कोलकाता विश्वविद्यालयका इतिहासका खोजकर्ता पं. भगवानलाल इन्द्रजीतले पनि विक्रम संवत् नेपालका लिच्छवि राजाहरूकै पालाको उपज भनेका छन् । मगधका राजाहरू नेपालका लिच्छवि राजाहरूसँग अत्यन्त प्रभावित भई लिच्छवि कन्यासँग वैवाहिक सम्बन्ध कायम गरेको हुँदा नै चन्द्रगुप्त प्रथमले आफ्ना मुद्रामा लिच्छवय: अड्ढित गराएका थिए । र पछिका मुद्रामा लिच्छवि दौहित्री अड्ढित गराई चन्द्रगुप्त द्वितीयले आफूलाई विक्रमादित्यको उपाधिले सुशोभित (ई.स.४०० तिर) गरे ।
उपर्युक्त उदाहरण यहाँ उद्धृत गर्नुको मुख्य उद्देश्य के हो भने बज्जिहरूमा अन्तर्जातीय विवाहको परम्परा पनि प्राचीन कालदेखि रहिआएको छ र आज पनि यो फाटफुट प्रचलित छ । अब हेरौं बज्जिका क्षेत्रमा विवाह प्रथाको प्रचलन कसरी र कुन किसिमबाट भयो । बज्जिका क्षेत्रमा विवालाई धार्मिक महत्त्व एवं मान्यता पनि प्रदान गरिएको छ । बज्जिकाभाषीहरू शतप्रतिशत हिन्दू धर्मावलम्बी भएका हुनाले यिनीहरूको आस्थाको केन्द्रबिन्दु पुनर्जन्म हो ।
पुनर्जन्ममा विश्वास भएको हुनाले विवाहलाई बज्जिहरू धार्मिक संस्कारसित जोड्ने गर्दछन् । विवाहलाई पुनर्जन्मको प्रतिफल मानेर विश्वास गर्ने यी बज्जिहरू विवाहको बन्धनलाई धेरै बलियो मान्दछन् । विभिन्न परिभाषाहरूका आधारमा के भन्न सकिन्छ भने विवाह दुई विपरीत लि·को समाजस्वीकृत सम्बन्ध हो जसको प्रमुख उद्देश्य मनोरञ्जन, प्रजनन र कहिलेकाही समय, परिस्थिति, देश र काल अनुसार नियोजन गर्नु तथा सामाजिक उत्तरदायित्व वहन गर्नु हो ।
बज्जिका क्षेत्रमा विवाहको निर्णायक प्रमुख तत्त्व हो– जाति । बज्जिका क्षेत्रका विभिन्न जातका मानिसहरू आफ्नो जाति बाहेक अन्य जातिमा हतपत वैवाहिक सम्बन्ध स्थापित गर्न रुचाउँदैनन् । अन्तर्जातीय विवाह बज्जिका क्षेत्रमा अहिलेसम्म समय सुहाउँदो र समाज स्वीकृत मानिएको छैन ।
साधारणतया एक जातिको मानिस आफ्नो जातिबाहेक अन्य जातिमा बिहे गर्दैन, किनभने जातीयता नै बिहेको मुख्य मापदण्ड हुन्छ । यसमा अचेल शिक्षित समाजमा एक–दुईवटा अपवादबाहेक कुनै परिवर्तन आएको छैन । कहींकतै शिक्षितहरूबीच बज्जिका क्षेत्रमा प्रेम विवाहले गर्दा अन्तर्जातीय विवाह भएको हामी पाउँदछौं ।
यसबाहेक अन्तर्जातीय एवं अन्तर्सांस्कृतिक विवाह यस क्षेत्रमा नगण्य नै भन्न सकिन्छ । छोरा या छोरी विवाह योग्य भएपछि योग्य बुहारी या ज्वाइँको खोजी गरी विवाहको लागि जन्ती प्रस्थान गर्ने सगुन (साइत) निकालिन्छ । बज्जिका क्षेत्रमा जब जन्ती लिएर खुबै धुमधामसित दुलहीको घरमा पुग्दछ, सबभन्दा पहिले पुरोहितद्वारा म·ल–मन्त्रोचारण गर्ने गरिन्छ । त्यस बेला अनेकौं थरीका बाजा बजाइन्छ, मानिस खुशीसाथ नाच्न थाल्दछन् र दुलहीतर्फका मानिसले जन्तीको स्वागत माल्यार्पण गरेर गर्दछन् । त्यहाँ आइमाईहरू दुलहालाई हेर्दछन्, छेक्दछन् र परीक्षण गर्दछन् । विवाह पहिले वरको आँपसँग र वधूको महुआको रूखसँग विवाह गराइन्छ । मटकोरको राति पानी काट्ने विधि हुन्छ ।
सबै आइमाईहरू छकालैमा, सूर्योदय हुनु अगावै इनारमा गएर चक्कुले पानी काट्दछन्, अनि घर आएर दिउँसो लावा भुट्ने गर्दछन् । पाँचजना आइमाईले मात्र लावा भुट्छन् र गीत गाउँछन् । यसपछि ‘शीलवोहाई’ विधि हुन्छ, अनि गाउँ घरका देवीदेवताको पूजा अर्चना गर्नेर् गरिन्छ, यसो गर्दा विवाह पूर्ण विधिविधानपूर्वक सम्पन्न हुन्छ भन्ने विश्वास गरिन्छ । विधकरनी (विधि गर्ने आइमाई) द्वारा मन्त्रोच्चारणको साथमा घ्यू हाल्ने विधि सम्पन्न गरिन्छ । दुलही पक्षले आँगनमा बाँस खरको मण्डप बनाएका हुन्छन् । त्यसै मण्डपको छेउमा वेदी बनाइएको हुन्छ, जहाँ कन्यादानपछि सिन्दूरदानको विधि पुरा गरिन्छ । कुमरपतको विधि, घ्यू पोख्ने विधि पूरा गरिसकेपछि मण्डपमा विवाहभन्दा पहिले गौरीगणेशको साथमा गाउँका देवीदेवताहरू र कुलदेवताको पूजा अर्चना गरिन्छ ।
त्यसपछि एउटा महत्त्वपूर्ण विधि सम्पन्न गर्नुपर्ने हुन्छ, त्यो हो तिलक । यसो त तिलक भनेको दुलही पक्षबाट दुलहा पक्षलाई दिने दाइजो हो, तर वर्तमानमा यो व्यापार बन्न गएको छ । धनबट्टीको विधि सम्पन्न गरिसकेपछि गौरीगणेशको पूजा गरेको स्थानमा दुलहा दुलही दुवैका ‘नहछु’ अर्थात् नङ काटने विधि हुन्छ । त्यही दुलहीलाई बेसार लगाउने (बुकुवा घस्नें) विधि हुन्छ । घरका ठूला, विवाह भएका महिलाहरूले बुकुवा घसिदिन्छन् । त्यही समयमा दुलहाको मामाले आफ्नी बहिनीलाई इमली घोटन लगाउँछ, यस विधिलाई ‘इमली घोटाइ’ भनिन्छ । अनि धोबिन र सुहागिन आइमाईले आफ्नो आँचलबाट धागो निकालेर दुलाहालाई दिन्छन् । दुलहा आँगनमा आउनेबित्तिकै ‘गलसेकी’को विधि दुलहीको आमाद्वारा सम्पन्न गरिन्छ । अनि मण्डपमा दुलाहाको जेठो दाजुले दुलहीलाई गरगहना र वस्त्र प्रदान गर्दछ, यसलाई ‘कन्या निरीक्षण’ भनिन्छ । कन्या निरीक्षणको कार्य बडो सौहार्दपूर्ण वातावरणमा बडो मनोरञ्जक शैलीमा सम्पन्न हुन्छ । कन्या निरीक्षणको मुख्य कारण दुलहीलाई बदलेर अर्को केटीसँग बिहे नगरी दिऊन् भन्ने हो । दाइजो कुप्रथाले बज्जिका क्षेत्रका प्रत्येक जातिमा जरो जमाइसकेको छ । यसको निर्धारण नभई बिहे हुनु असम्भव छ, बिहे हुने केटी जतिसुकै राम्री र विदूषी किन नहोस् । त्यसपछि ‘कन्यादान’ हुन्छ । त्यसपछि सिन्दूरदान हुन्छ । यस प्रकार बिहे सम्पन्न भएपछि दुलहा र दुलहीलाई राम्ररी सजाइएको आकर्षक कोठामा सुहागरात मनाउन रातभर राखिन्छ । नवविवाहित वरवधूलाई सुहागरातको सुख सयलको रसास्वादन गर्न रातभर राखिन्छ ।
नवविवाहित वरवधूलाई सुहागरातको सुख सयलको रसास्वादन गर्न विशेषरूपले सजाइएको कोठालाई कोहवर कोठा भन्दछन् । यस कोठालाई यौन उत्तेजनात्मक र शृङ्गारिक चित्रहरूले सुसज्जित गर्ने सक्दो प्रयास गरिन्छ ।
सुहागरात वरवधूको जीवनमा पहिलोपल्ट आउँछ । यसलाई सफल बनाउनमा यिनीहरू केही कमी हुन दिंदैनन् ।
रातभरि आपसी पहिचान, घनिष्ठता बढाउने र यौवनोचित व्यवहार गर्ने परम्परादेखि चल्दै आएको छ । अत: यस कोठालाई यस्ता किसिमका अश्लील अ· प्रदर्शनले भरिएका चित्रद्वारा सजधज गर्न सबै भरमग्दुर मेहनत गर्दछन् ।
वरवधू कुनै किसिमको यौन ग्रन्थिबाट पीडित नहोऊन् र स्वच्छन्दतापूर्वक प्रणय गरून् भन्ने उदेश्यले मनोवैज्ञानिक प्रभाव सिर्जने प्रमुख धेयले नै यौन उत्तेजनात्मक किसिमले कोठालाई सजाइएको हुन्छ । सम्भोग जीवनको शारीरिक, मानसिक र मनोवैज्ञानिक आवश्यकता भएको हुनाले यसलाई प्रच्छन्न तथा प्रकटरूपमा अभिव्यक्त गरिन्छ । यौन जीवनको अनिवार्य एवं अपरिहार्य आवश्यकता हो भनी बज्जिहरूले बुझेका थिए र छन् । कोहवर विवाह जस्तो मा·लिक अवसरमा मात्र रचिन्छ । जन्तीमा आउने मानिसहरूको लागि कुनै सार्वजनिक ठाउँ (स्कूल, धर्मशाला, गाविस भवन, मठ, मंन्दिर आदि)मा बसोबासको व्यवस्था गरिन्छ । उनीहरूको खानपान, रहनसहनको तौरतरिका, सुखसुविधाको व्यवस्था दुलहीपक्षले गर्दछ । जन्ती बस्ने ठाउँलाई बैठका भन्दछन् ।
यहाँ गाउँलेहरूलगायत यिनीहरू सबैको मनोरञ्जनको लागि नाचगाानको राम्रो प्रबन्ध हुन्छ । अर्को दिन मण्डपमा भात ख्वाउने विधि हुन्छ, यसलाई भतमान या भतखई भनिन्छ ।
यसपछि मथबन्ही आदिको विधि गरिन्छ । अनि मझक्का हुन्छ । त्यसपछि छोरीको बिदाइ गरिन्छ । जन्ती दुलही लिएर फर्किन्छ । विवाह गर्न आएको दुलहा जब आँगनमा पुग्छ, दुलहीको भाइले वर (दुलहा)को घाँटीमा गमछा राखेर मण्डपको चारैतिर परिक्रमा गराउँदछ, यस विधिलाई भाँवर घुमाइ भनिन्छ । यसपछि आँगनमा दुलहाको साथमा दुलही पक्षका आठजना लोग्ने मानिस मिलेर लठंगर कुट्दछन् । यो भनेको सबै मिलेर ओखलमा धान कुट्नु हो । त्यसरी धान कुटेर बनाइएको चामललाई आँपको पत्तामा राखेर क·न (बाला) बनाएर दुलहा र दुलही, दुवैको हातमा बाँधिन्छ । बज्जिका क्षेत्रमा जहाँबाट जन्ती आउँछ, त्यसलाई अयोध्याबाट भनेर सम्बोधन गर्ने गरिन्छ र जुन ठाउँमा जन्ती पुग्छ, त्यस ठाउँलाई जनकपुर भन्ने गरिन्छ ।
दुलहाको बुबालाई राजा दशरथ र दुलहीको बुबालाई राजा जनक भनेर सम्बोधन गरिन्छ । बज्जिका लोकभाषामा केटा या केटी दुवैको विवाहमा यसै सम्बन्धको आधारमा आज पनि धेरै थरीका गीत गाउने गरिन्छ । कतैकतै पार्वती र शिवलाई पनि सम्बोधित गरेर गीत गाउने प्रथा छ । शिवपार्वतीको विवाह बेमेलतर्फ सड्ढेत गर्दछ । दुलाहाको उमेर धेरै र दुलहीको थोरै । युगौंयुगदेखि बज्जिहरूको परम्परा रहेको छ, जब पनि घरमा कुनै शुभ कार्य हुन्छ, सबभन्दा पहिले आफ्ना इष्ट देवीदेवताको अराधना गर्दछन्, यसो गर्दा कार्यमा कुनै किसिमको बाधा बिध्न आउँदैन भन्ने विश्वास छ । सबभन्दा पहिले कुलदेवीको गहवर (स्थान)मा गएर प्रार्थना गर्दछन् कि मेरो काम सजिलैसँग सम्पन्न होस् । यस किसिमबाट परम्परा जोगाउँदै रमाइलो गरेर विवाह सम्पन्न गर्छन् ।
जब बालक या बालिका ठूला हुन्छन्, हर्षोल्लासका साथ विवाह संस्कारको माध्यमबाट पतिपत्नीको रूपमा धार्मिक र सामाजीक मान्यता स्थापित गरिन्छ । अरू संस्कारभन्दा विवाह संस्कार एकदम ठूलो हुन्छ ।
विवाहको अवसरमा थुप्रै किसिमका विधि (रितीरिवाज) हुन्छ । त्यस अनुसार मानिसले विधि सम्पन्न गर्छन् । ‘बिआह से बिआह के विध भारी’ अर्थात् विवाह भन्दा धेरै गार्हो त्यसका विधिहरू छन् । यस अवसरमा दुलाहादुलहीलाई केन्द्रमा राखेर गीत गाउने गरिन्छ । यो परम्परा नेपालीय बज्जिकाको लोकजीवनमा धेरै पुरानो हो ।
केटा र केटी दुवैको विवाहमा संस्कारसँग जोडिएको गीत एकै किसिमले गाउने गरिन्छ । विवाहको परिदृश्य धेरै मनमोहक हुन्छ । परम्परागत विधिहरू बाहेक केही यस्ता विधिहरू पनि हुन्छन्, जुन हास–परिहासको लागि गर्ने गरिन्छ, जस्तो जुत्ता चोर्ने, कन्या चिनाउने आदि ।
बज्जिकाभाषी समाज नेपालको मध्य तराईको एउटा प्रमुख समाज हो । बज्जिकाभाषीको बसोबास नारायणी अञ्चलको बारा, रौतहट र जनकपुर अञ्चलको सर्लाही, महोत्तरीमा पाइन्छ ।
बज्जि गणराज्यको प्रागैतिहास निकै गौरवशाली रहेको छ । अन्वेषण गर्दै गयौं भने नेपाल उपत्यकामा शासन गर्ने र विक्रम संवत् चलाउने लिच्छविहरू बज्जि गणराज्यबाट गएको प्रमाण पाइन्छ । कोलकाता विश्वविद्यालयका इतिहासका खोजकर्ता पं. भगवानलाल इन्द्रजीतले पनि विक्रम संवत् नेपालका लिच्छवि राजाहरूकै पालाको उपज भनेका छन् । मगधका राजाहरू नेपालका लिच्छवि राजाहरूसँग अत्यन्त प्रभावित भई लिच्छवि कन्यासँग वैवाहिक सम्बन्ध कायम गरेको हुँदा नै चन्द्रगुप्त प्रथमले आफ्ना मुद्रामा लिच्छवय: अड्ढित गराएका थिए । र पछिका मुद्रामा लिच्छवि दौहित्री अड्ढित गराई चन्द्रगुप्त द्वितीयले आफूलाई विक्रमादित्यको उपाधिले सुशोभित (ई.स.४०० तिर) गरे ।
उपर्युक्त उदाहरण यहाँ उद्धृत गर्नुको मुख्य उद्देश्य के हो भने बज्जिहरूमा अन्तर्जातीय विवाहको परम्परा पनि प्राचीन कालदेखि रहिआएको छ र आज पनि यो फाटफुट प्रचलित छ । अब हेरौं बज्जिका क्षेत्रमा विवाह प्रथाको प्रचलन कसरी र कुन किसिमबाट भयो । बज्जिका क्षेत्रमा विवालाई धार्मिक महत्त्व एवं मान्यता पनि प्रदान गरिएको छ । बज्जिकाभाषीहरू शतप्रतिशत हिन्दू धर्मावलम्बी भएका हुनाले यिनीहरूको आस्थाको केन्द्रबिन्दु पुनर्जन्म हो ।
पुनर्जन्ममा विश्वास भएको हुनाले विवाहलाई बज्जिहरू धार्मिक संस्कारसित जोड्ने गर्दछन् । विवाहलाई पुनर्जन्मको प्रतिफल मानेर विश्वास गर्ने यी बज्जिहरू विवाहको बन्धनलाई धेरै बलियो मान्दछन् । विभिन्न परिभाषाहरूका आधारमा के भन्न सकिन्छ भने विवाह दुई विपरीत लि·को समाजस्वीकृत सम्बन्ध हो जसको प्रमुख उद्देश्य मनोरञ्जन, प्रजनन र कहिलेकाही समय, परिस्थिति, देश र काल अनुसार नियोजन गर्नु तथा सामाजिक उत्तरदायित्व वहन गर्नु हो ।
बज्जिका क्षेत्रमा विवाहको निर्णायक प्रमुख तत्त्व हो– जाति । बज्जिका क्षेत्रका विभिन्न जातका मानिसहरू आफ्नो जाति बाहेक अन्य जातिमा हतपत वैवाहिक सम्बन्ध स्थापित गर्न रुचाउँदैनन् । अन्तर्जातीय विवाह बज्जिका क्षेत्रमा अहिलेसम्म समय सुहाउँदो र समाज स्वीकृत मानिएको छैन ।
साधारणतया एक जातिको मानिस आफ्नो जातिबाहेक अन्य जातिमा बिहे गर्दैन, किनभने जातीयता नै बिहेको मुख्य मापदण्ड हुन्छ । यसमा अचेल शिक्षित समाजमा एक–दुईवटा अपवादबाहेक कुनै परिवर्तन आएको छैन । कहींकतै शिक्षितहरूबीच बज्जिका क्षेत्रमा प्रेम विवाहले गर्दा अन्तर्जातीय विवाह भएको हामी पाउँदछौं ।
यसबाहेक अन्तर्जातीय एवं अन्तर्सांस्कृतिक विवाह यस क्षेत्रमा नगण्य नै भन्न सकिन्छ । छोरा या छोरी विवाह योग्य भएपछि योग्य बुहारी या ज्वाइँको खोजी गरी विवाहको लागि जन्ती प्रस्थान गर्ने सगुन (साइत) निकालिन्छ । बज्जिका क्षेत्रमा जब जन्ती लिएर खुबै धुमधामसित दुलहीको घरमा पुग्दछ, सबभन्दा पहिले पुरोहितद्वारा म·ल–मन्त्रोचारण गर्ने गरिन्छ । त्यस बेला अनेकौं थरीका बाजा बजाइन्छ, मानिस खुशीसाथ नाच्न थाल्दछन् र दुलहीतर्फका मानिसले जन्तीको स्वागत माल्यार्पण गरेर गर्दछन् । त्यहाँ आइमाईहरू दुलहालाई हेर्दछन्, छेक्दछन् र परीक्षण गर्दछन् । विवाह पहिले वरको आँपसँग र वधूको महुआको रूखसँग विवाह गराइन्छ । मटकोरको राति पानी काट्ने विधि हुन्छ ।
सबै आइमाईहरू छकालैमा, सूर्योदय हुनु अगावै इनारमा गएर चक्कुले पानी काट्दछन्, अनि घर आएर दिउँसो लावा भुट्ने गर्दछन् । पाँचजना आइमाईले मात्र लावा भुट्छन् र गीत गाउँछन् । यसपछि ‘शीलवोहाई’ विधि हुन्छ, अनि गाउँ घरका देवीदेवताको पूजा अर्चना गर्नेर् गरिन्छ, यसो गर्दा विवाह पूर्ण विधिविधानपूर्वक सम्पन्न हुन्छ भन्ने विश्वास गरिन्छ । विधकरनी (विधि गर्ने आइमाई) द्वारा मन्त्रोच्चारणको साथमा घ्यू हाल्ने विधि सम्पन्न गरिन्छ । दुलही पक्षले आँगनमा बाँस खरको मण्डप बनाएका हुन्छन् । त्यसै मण्डपको छेउमा वेदी बनाइएको हुन्छ, जहाँ कन्यादानपछि सिन्दूरदानको विधि पुरा गरिन्छ । कुमरपतको विधि, घ्यू पोख्ने विधि पूरा गरिसकेपछि मण्डपमा विवाहभन्दा पहिले गौरीगणेशको साथमा गाउँका देवीदेवताहरू र कुलदेवताको पूजा अर्चना गरिन्छ ।
त्यसपछि एउटा महत्त्वपूर्ण विधि सम्पन्न गर्नुपर्ने हुन्छ, त्यो हो तिलक । यसो त तिलक भनेको दुलही पक्षबाट दुलहा पक्षलाई दिने दाइजो हो, तर वर्तमानमा यो व्यापार बन्न गएको छ । धनबट्टीको विधि सम्पन्न गरिसकेपछि गौरीगणेशको पूजा गरेको स्थानमा दुलहा दुलही दुवैका ‘नहछु’ अर्थात् नङ काटने विधि हुन्छ । त्यही दुलहीलाई बेसार लगाउने (बुकुवा घस्नें) विधि हुन्छ । घरका ठूला, विवाह भएका महिलाहरूले बुकुवा घसिदिन्छन् । त्यही समयमा दुलहाको मामाले आफ्नी बहिनीलाई इमली घोटन लगाउँछ, यस विधिलाई ‘इमली घोटाइ’ भनिन्छ । अनि धोबिन र सुहागिन आइमाईले आफ्नो आँचलबाट धागो निकालेर दुलाहालाई दिन्छन् । दुलहा आँगनमा आउनेबित्तिकै ‘गलसेकी’को विधि दुलहीको आमाद्वारा सम्पन्न गरिन्छ । अनि मण्डपमा दुलाहाको जेठो दाजुले दुलहीलाई गरगहना र वस्त्र प्रदान गर्दछ, यसलाई ‘कन्या निरीक्षण’ भनिन्छ । कन्या निरीक्षणको कार्य बडो सौहार्दपूर्ण वातावरणमा बडो मनोरञ्जक शैलीमा सम्पन्न हुन्छ । कन्या निरीक्षणको मुख्य कारण दुलहीलाई बदलेर अर्को केटीसँग बिहे नगरी दिऊन् भन्ने हो । दाइजो कुप्रथाले बज्जिका क्षेत्रका प्रत्येक जातिमा जरो जमाइसकेको छ । यसको निर्धारण नभई बिहे हुनु असम्भव छ, बिहे हुने केटी जतिसुकै राम्री र विदूषी किन नहोस् । त्यसपछि ‘कन्यादान’ हुन्छ । त्यसपछि सिन्दूरदान हुन्छ । यस प्रकार बिहे सम्पन्न भएपछि दुलहा र दुलहीलाई राम्ररी सजाइएको आकर्षक कोठामा सुहागरात मनाउन रातभर राखिन्छ । नवविवाहित वरवधूलाई सुहागरातको सुख सयलको रसास्वादन गर्न रातभर राखिन्छ ।
नवविवाहित वरवधूलाई सुहागरातको सुख सयलको रसास्वादन गर्न विशेषरूपले सजाइएको कोठालाई कोहवर कोठा भन्दछन् । यस कोठालाई यौन उत्तेजनात्मक र शृङ्गारिक चित्रहरूले सुसज्जित गर्ने सक्दो प्रयास गरिन्छ ।
सुहागरात वरवधूको जीवनमा पहिलोपल्ट आउँछ । यसलाई सफल बनाउनमा यिनीहरू केही कमी हुन दिंदैनन् ।
रातभरि आपसी पहिचान, घनिष्ठता बढाउने र यौवनोचित व्यवहार गर्ने परम्परादेखि चल्दै आएको छ । अत: यस कोठालाई यस्ता किसिमका अश्लील अ· प्रदर्शनले भरिएका चित्रद्वारा सजधज गर्न सबै भरमग्दुर मेहनत गर्दछन् ।
वरवधू कुनै किसिमको यौन ग्रन्थिबाट पीडित नहोऊन् र स्वच्छन्दतापूर्वक प्रणय गरून् भन्ने उदेश्यले मनोवैज्ञानिक प्रभाव सिर्जने प्रमुख धेयले नै यौन उत्तेजनात्मक किसिमले कोठालाई सजाइएको हुन्छ । सम्भोग जीवनको शारीरिक, मानसिक र मनोवैज्ञानिक आवश्यकता भएको हुनाले यसलाई प्रच्छन्न तथा प्रकटरूपमा अभिव्यक्त गरिन्छ । यौन जीवनको अनिवार्य एवं अपरिहार्य आवश्यकता हो भनी बज्जिहरूले बुझेका थिए र छन् । कोहवर विवाह जस्तो मा·लिक अवसरमा मात्र रचिन्छ । जन्तीमा आउने मानिसहरूको लागि कुनै सार्वजनिक ठाउँ (स्कूल, धर्मशाला, गाविस भवन, मठ, मंन्दिर आदि)मा बसोबासको व्यवस्था गरिन्छ । उनीहरूको खानपान, रहनसहनको तौरतरिका, सुखसुविधाको व्यवस्था दुलहीपक्षले गर्दछ । जन्ती बस्ने ठाउँलाई बैठका भन्दछन् ।
यहाँ गाउँलेहरूलगायत यिनीहरू सबैको मनोरञ्जनको लागि नाचगाानको राम्रो प्रबन्ध हुन्छ । अर्को दिन मण्डपमा भात ख्वाउने विधि हुन्छ, यसलाई भतमान या भतखई भनिन्छ ।
यसपछि मथबन्ही आदिको विधि गरिन्छ । अनि मझक्का हुन्छ । त्यसपछि छोरीको बिदाइ गरिन्छ । जन्ती दुलही लिएर फर्किन्छ । विवाह गर्न आएको दुलहा जब आँगनमा पुग्छ, दुलहीको भाइले वर (दुलहा)को घाँटीमा गमछा राखेर मण्डपको चारैतिर परिक्रमा गराउँदछ, यस विधिलाई भाँवर घुमाइ भनिन्छ । यसपछि आँगनमा दुलहाको साथमा दुलही पक्षका आठजना लोग्ने मानिस मिलेर लठंगर कुट्दछन् । यो भनेको सबै मिलेर ओखलमा धान कुट्नु हो । त्यसरी धान कुटेर बनाइएको चामललाई आँपको पत्तामा राखेर क·न (बाला) बनाएर दुलहा र दुलही, दुवैको हातमा बाँधिन्छ । बज्जिका क्षेत्रमा जहाँबाट जन्ती आउँछ, त्यसलाई अयोध्याबाट भनेर सम्बोधन गर्ने गरिन्छ र जुन ठाउँमा जन्ती पुग्छ, त्यस ठाउँलाई जनकपुर भन्ने गरिन्छ ।
दुलहाको बुबालाई राजा दशरथ र दुलहीको बुबालाई राजा जनक भनेर सम्बोधन गरिन्छ । बज्जिका लोकभाषामा केटा या केटी दुवैको विवाहमा यसै सम्बन्धको आधारमा आज पनि धेरै थरीका गीत गाउने गरिन्छ । कतैकतै पार्वती र शिवलाई पनि सम्बोधित गरेर गीत गाउने प्रथा छ । शिवपार्वतीको विवाह बेमेलतर्फ सड्ढेत गर्दछ । दुलाहाको उमेर धेरै र दुलहीको थोरै । युगौंयुगदेखि बज्जिहरूको परम्परा रहेको छ, जब पनि घरमा कुनै शुभ कार्य हुन्छ, सबभन्दा पहिले आफ्ना इष्ट देवीदेवताको अराधना गर्दछन्, यसो गर्दा कार्यमा कुनै किसिमको बाधा बिध्न आउँदैन भन्ने विश्वास छ । सबभन्दा पहिले कुलदेवीको गहवर (स्थान)मा गएर प्रार्थना गर्दछन् कि मेरो काम सजिलैसँग सम्पन्न होस् । यस किसिमबाट परम्परा जोगाउँदै रमाइलो गरेर विवाह सम्पन्न गर्छन् ।
