पढाइको भेल, छैन कतै खेल

- अनन्तकुमार लाल दास
    विद्यालयमा खेलकुद गराइन्छ । ती खेलकुद गतिविधिलाई राम्ररी नियाल्ने हो भने हामी पाउँछौं त्यहाँ खेलकुद भइराखेको छैन । खेलकुदबारे उसो त के भन्ने गरिन्छ भने खेलकुदलाई पनि अन्य विषयजस्तै जीवनका लागि प्रास·िक बनाइनुपर्दछ । विद्यालयमा खेलकुद जुन हिस्सेदारी र स्तरीयरूपमा ल्याउनुपर्ने हो त्यो हुन सकिरहेको छैन । प्रश्न उठ्छ यस्तो किन भनिन्छ ? किनभने प्रायः निजी विद्यालयहरूले यसै वीरगंजमा भर्ना खुल्ने बेला आपूmसँग प्रशस्त खेलकुद गतिविधि रहेको दाबी गर्छन् । कतिपय सरकारी विद्यालयहरूसँग आपैंm ठूला खेल मैदान रहेको पनि छं तर पनि यो प्रश्न उठ्दा स्वभावतः आम पाठकमा उत्सुकता हुन्छ ।
    हामीले देख्ने गरेको खेलकुद गतिविधि भनेको कुनै विद्यालयले प्रार्थनासभाको बेला थोरबहुत शारीरिक अभ्यास गराउनु पनि हो । कतिपय विद्यालयले शुक्रवारको दिन सामान्य कक्षापछि खेलकुदका लागि भनेर राखेका हुन्छन् । थोरै मात्र विद्यालयले दैनिकरूपमा खेलकुद राखेका हुन्छन् वा खेलकुदलाई गृहकार्यका रूपमा राखेका हुन्छन् । मूल कुरो के हो भने शारीरिक शिक्षा अन्तर्गत थोरबहुत कुनै खेलविशेषबारे जानकारी गराइए पनि जीवनका लागि खेलको उपयोगिताबारे बताइएको हुँदैन । विद्यार्थीले खेलमा चाख किन लिनुपर्छ ? सबै विद्यार्थीले किन खेल्नुपर्छ ? नियमित खेल खेल्नुको प्रयोजन के हो ? खेलकुदले उसको पढाइमा के फाइदा पु¥याउँछ ? खेलकुद अवसरको रूपमा कसरी देखापर्छ ? खेलकुद व्यक्तित्व विकासका लागि अनिवार्य किन हो ? विद्यार्थीमा भित्रैदेखि खेल्ने इच्छा कसरी विकसित गराउने ? कुन विद्यार्थीमा कुन खेलको क्षमता छ, त्यसको भेउ कसरी पाउने ? यस्ता प्रश्नहरूको सही उत्तर जबसम्म पाठ्यक्रमले दिंदैन, त्यस पाठ्यक्रमलाई खेलकुदमैत्री रहेको मान्न सकिंदैन । हाम्रो शिक्षानीतिले खेललाई आधारभूत पक्षका रूपमा स्विकारेको मान्न सकिंदैन ।
    बच्चाहरूको व्यक्तित्व विकास र कल्याणमा खेलकुद तथा क्रीडाको प्रभावलाई नेपालका शिक्षाशास्त्रीहरूले पनि केही हदसम्म उपेक्षा गरेका छन् । पाठ्यक्रममा खेलकुदलाई विषयको रूपमा स्वीकार गर्न सकिएको छैन । खेलकुदमा लागेका प्रतिभावान् बालकहरूलाई विद्यालय तहदेखि नै प्रोत्साहन गर्न सकिएको छैन । प्रचलित धारणा अनुसार कुनै पनि व्यक्ति जित्नका लागि खेल्छ तर बच्चाहरूको मामिलामा यो सच्चाई धेरै टाढाको कुरा हो । उनीहरू त खेल रमाइलोका लागि खेल्छन् । एकदम सानै उमेरका बालबालिकाहरू जीतहारबारे सोच्दैनन् । उनीहरूलाई त खेल्नु र रमाउनु नै राम्रो लाग्छ । तर जसै ठूलो हुँदै जान्छन्, उनीहरूमा प्रतिस्पर्धाको भावना थोपरिंदै जान्छ । त्यसबारे पनि चिन्तन भएको छैन । विद्यालयले कुन तहसम्म प्रतिस्पर्धाको भावना राख्नुपर्छ भन्नेबारे अध्ययन र मनन भएकै छैन । शुरुमा व्यक्तित्व निर्माणको केही अवधिसम्म बच्चाहरूलाई खेलको मजा लिन र मौजमस्ती गर्ने स्वतन्त्रता दिनुपर्छ । यस अवधिमा जीत र हारको कुनै महŒव हुनुहुँदैन । उसो त केही मानिस भन्छन् बच्चाहरूमा पनि जीतहारको भावना जगाउनुपर्छ । उनीहरूको बुझाइ प्रतिस्पर्धायुक्त खेलमा कुनै पनि बच्चाले आपूmभित्र प्रतिस्पर्धाको ऊष्मा सञ्चय गरी तुलनात्मकरूपमा उत्कृष्टतातर्पm लम्कन्छन् । यसले उनीहरूमा सहज र स्वाभाविक तरिकाले सामथ्र्य सञ्चय गर्ने ढोका खुल्छ । यसले के देखाउँछ भने हाम्रो शिक्षा प्रणालीमा खेलकुदलाई फराकिलो तरिकाले खोज्ने–बुझ्ने काम हुनसकिरहेको छैन ।
    जब कुनै विद्यालयमा कतै आयोजना हुने खेलकुद प्रतियोगिताबारे सूचना आउँछ अनि विद्यालयले सो अनुसारको खेलकुद गराउन शुरु गर्छ । राष्ट्रपति रनिङ शिल्ड वा अन्य कुनै स्थानीय म्याचहरूबारे जानकारी प्राप्त हुँदा विद्यालय हतारहतार चाँजोपाँजो मिलाउन थाल्छ र बल्लबल्ल एउटा टोली प्रतिनिधित्व गर्न पठाउँछ । विद्यालयमा हुने खेलकुद गतिविधिलाई लिएर केही कुराहरू उठ्छन् । पहिलो बालबालिको लागि उनीहरूको स्वाभाविक रुचि अनुसार खेलकुदमा संलग्न हुन दिनुपर्छ । उसले चाहेको र रोजेको वातावरण अभिभावक र विद्यालयले दिन सक्नुपर्छ । उनीहरूलाई विभिन्न प्रकारका खेल सामग्री उपलब्ध गराइदिनुपर्छ तर कसरी खेल्ने भन्ने स्वतन्त्रता उनीहरूमाथि छाडिदिनुपर्छ । कलिला बालबालिकाका लागि कुनै खेल नियम हुँदैन । उनीहरू देखासिकी स्वस्पूmत्र्त समूह बनाउँछन्, खेलको नियम बनाउँछन्, खेलको अवधि किटान गर्छन् र खेल समाप्त भएको घोषणा गर्छन् । हामी देख्दछौं टोलका बच्चाहरू गल्लीमा भेला भई हिलोमाटोबाट घर बनाउँछन्, खानाका परिकार बनाउँछन् र फेरि आपैंm भताभु· पारिदिन्छन् । यस्तो गर्दागर्दै बच्चाहरू सिकिरहेका हुन्छन् । बुझाइ तन्काउँदै गएका हुन्छन् ।
    अर्को कुरा हो खासगरी शहरिया बच्चाहरूका लागि समयको कमी र खेल्ने ठाउँको कमी । शहरमा पढ्ने विद्यार्थीहरू यतिबिघ्न गृहकार्य, भिडियो गेम्स तथा टिभीमा झुम्मिएका हुन्छन् कि उनीहरू खेल्नका निम्ति मौकै पाउँदैनन् । यसै वीरगंजमा यस्ता धेरै विद्यालयहरू छन् जोसँग आप्mनो खेल मैदान छैन । अनि बच्चाहरू खेल्ने कहाँ ? खासगरी साना बच्चाहरूले, जसका अभिभावक घरबहालमा बस्छन्, ठाउँ अत्यन्त साँगुरो हुन्छ, खेल्ने भनेको खाटबाट भुइँमा, यो ढोकाको कुनामा लुक्ने वा त्यो खाटमुनि खेल्ने जस्ता काम गर्छन् । यस्तो पृष्ठभूमिका बच्चाहरू जसोतसो आप्mनो खेल चाहना पूरा गरिरहेका हुन्छन् । कोहीकोही त कौंसीमा वा गल्लीमा नै क्रिकेट खेल्छन् वा भलिबल खेल्छन् ।
    अलि ठूला विद्यार्थीहरूका लागि विद्यालयसँग खेलदृष्टि छ भने खेलकै माध्यमबाट विद्यार्थीमा स्वस्थ प्रतिस्पर्धाको भावना जगाउन सक्छ । खेलकुद भएपछि  प्रतिस्पर्धा त हुन्छ । त्यहाँ कोही जित्छ, कोही हार्छ । जित्नका लागि अलि विशेष समन्वय र सहकार्य चाहिन्छ । खेलमा सहभागी बच्चाहरूमा खेलमा हारेर निराश हुने, मनमा हीनता राख्ने वा जित्नेसँग बदला लिने सोच विकसित हुन दिनुहुन्न । सरोकारवालाले सिकाउनुपर्छ खेल भनेको यस्तै हो । जीत र हारलाई दिनरात जस्तै वा विद्यालय खुल्नु र बन्द हुनुजस्तै हो भन्ने बुझाउनुपर्छ । जित्नका लागि आप्mनो टीमप्रति विश्वास, योजना, परिश्रम, नीति र समयको महŒव, विपक्षीको तयारीबारे बुझ्नुपर्छ र यी कुराहरू गर्न सम्भव पनि छ भन्ने बुझाइ विद्यार्थीहरूमा जगाउन सकियो भने एउटा विद्यार्थीले अर्को विद्यार्थीसँग ईष्र्या गर्दैन, डाह गर्दैन । विद्यार्थीमा खेल भावना जगाउन सकियो भने उसले जीवनमा आउने उतारचढावलाई राम्ररी झेल्न सक्छ । सानै उमेरदेखि जीवनप्रति दृष्टिकोण सन्तुलित र सकारात्मक बन्छ ।
    खासगरी शहरी क्षेत्रमा खेलका केही पारम्परिक शत्रुहरू छन् । जसरी दशौं कक्षाको जाँचलाई आयरनगेट भनेर यति हौवा खडा गरिन्छ कि विद्यार्थी स्वयंले खेलकुद बन्द गरिदिन्छ । त्यसैगरी अर्को हौवा हो कोचि· क्लास । बढी अङ्क हासिल गर्ने गोलचक्करमा विद्यालय पछि कोचि· जानुपर्ने बाध्यताले खेलकुदको लागि समय निकाल्नै गा¥हो हुन्छ । जो खेलकुदमा अगाडि बढ्न चाहन्छ ऊ पनि कम अङ्क प्राप्त हुने डरले खेल्न अगाडि सर्दैन । यसैगरी तेस्रो शत्रु हो सामाजिक मिडिया । सामाजिक मिडियाको क्षेत्रमा आएको क्रान्तिले गर्दा अब साथीहरू मात्र एक क्लिकको दूरीमा चौबीसै घण्टा उपलब्ध छन् । यसले पनि विद्यार्थीहरूलाई खेलकुदबाट टाढा लग्दै गएको छ । 
    मेरो प्रस्ट मान्यता के हो भने हाम्रो समाज, जसको प्रतिनिधित्व आमाबुवा र स्कुले शिक्षकले गरिराखेका हुन्छन्, एउटा खास उमेरसम्म त बच्चालाई छूट दिन्छन्, पछि खेलकुदलाई राम्रो मान्दैनन् । त्यो किशोर उमेरमा फिल्मी नकलमा बच्चाहरू मनमनै ‘मसल’ बनाउने सपना देखिराखेका हुन्छन् । उनीहरूलाई सन्तुलित व्यायामभन्दा मसल देखाउने सपना हुन्छ । यो सपनाको चक्करमा उनीहरू शरीर बिगार्ने काम मात्र गर्छन् । यी सब गन्थनमन्थनको आलोकमा के भन्न खोजिएको हो भने खेलको महŒव, त्यसको अवसर र त्यसको स्तरबारे पहिले प्रस्ट होऔं । अनि मात्र बच्चाहरूलाई त्यसतर्पm डो¥याऔंं । अहिले त पढाउने नाममा घोकाउने शैलीको बाहुल्य छ, जहाँ खेलकुदका कुराप्रति कसैले ध्यान दिन सकेको छैन । खेलकुदले जुन रूपमा महŒव पाउनुपर्दथ्यो, बच्चाहरू जुनरूपमा खेलकुदमा सहभागी हुनुपथ्र्यो त्यो हुन सकिरहेको छैन । त्यसैले मेरो भन्नु के छ भने खेललाई बुझौं । खेलकुद गर्नु बच्चाको सार्वभौम अधिकार हो, यसलाई नबिर्सौं ।