लोकतन्त्र र पत्रकारिता

- चन्द्रकिशोर
समाज र राष्ट्रको दीर्घ उन्नति र विकासको स्थिर गति लोकतन्त्रमैं सम्भव छ । जतिसुकै तानाशाही फन्को घुमेर पनि अन्त्यमा मानव सभ्यताले वास बस्न पुग्नुपर्ने प्रणाली लोकतन्त्र नै हो । विचार र अभिव्यक्तिको स्वतन्त्रता राजनीतिक स्वतन्त्रताको जग हो, लोकतान्त्रिक समाजको आधारस्तम्भ हो, स्वतन्त्रताको जननी हो । प्रेस स्वतन्त्रतामाथि नै लोकतन्त्र निहित रहने हुनाले लोकतन्त्रमा प्रेस स्वतन्त्रता अनिवार्य छ भन्ने स्पष्ट छ । स्वतन्त्रत प्रेसबिना खुला समाजको परिकल्पना गर्न सकिंदैन । लोकतन्त्र र पत्रकारिता पानी र माछोजस्तो एक अर्काका परिपूरक हुन् । विराटनगरका वरिष्ठ पत्रकार कोषराज रेग्मीको शब्दमा–“स्वतन्त्र प्रेसको माने स्वतन्त्र राष्ट्र हो ।”
    सञ्चार माध्यमहरू लोकतान्त्रिक प्रणालीका अभिन्न अ· हुन् । त्यसैले सञ्चारमाध्यम वा सञ्चारकर्मीहरू लोकतान्त्रिक मान्यता र प्रक्रियाका प्रहरी बनेका हुन् । अर्को शब्दमा लोकतान्त्रिक वातावरण सञ्चारमाध्यमहरूको विकासको अनिवार्य शर्त हो । त्यसैले सञ्चारकर्मीहरू सदा लोकतन्त्रप्रति प्रतिबद्ध र समर्पित हुन्छन् ।
    भनिन्छ लोकतन्त्रमा प्रेस, जनता र सरकारबीच सन्तुलन हुनु अत्यावश्यक छ । जनता, प्रेस र सरकारको सन्तुलनले मात्र लोकतान्त्रिक संस्कार र परिपाटी सुदृढ हुन सक्छ । सरकार र जनताबीच सम्बन्धको दोहोरो भूमिका खेल्न सक्ने सशक्त माध्यम प्रेस जगत् नै भएको कारण आज विश्वका लोकतान्त्रिक मुलुकहरूमा प्रेसको सम्मान छ । डा. तुलसी भट्टराई भन्नुहुन्छ, प्रेसलाई राज्यले, सरकारले, जनताले, सबैले मान्दछन् । प्रेस जगत् साँचो अर्थमा मुख, कान र आँखाको संयुक्त रूप हो । मानव शरीरका यी तीन अ·को जस्तो महत्त्व छ, राष्ट्ररूपी शरीरका लागि प्रेसको त्यतिकै महत्त्व र उपयोगिता छ ।
    वास्तवमा प्रेस वर्तमान युगमा लोकतान्त्रिक राष्ट्रहरूमा जनहित र जनशक्तिको महान् प्रवक्ता हो, जनभावना, चाहना र उकुसमुकुसको नियमित र सशक्त अभिव्यक्तिको माध्यम पनि हो, राष्ट्रका कर्णधारहरूको बहिरो कानमा जनताको आवाज गुञ्जित गर्ने पाञ्चजन्य हो ।
    प्रेस राज्य र जनताको सूचनाको सेतु र विश्वास र समर्थनको महत्त्वपूर्ण कडी हो । त्यसैले प्रेस लोकतान्त्रिक समाजको दर्पण हो, आवाजविहीनहरूको–उपेक्षित समुदायको–सीमान्तकृतवर्गको चोटिलो आवाज हो । आज जनताका लागि शिक्षक हो, जनताको खुला विश्वविद्यालय हो, जनजागरण, समाजको रूपान्तरण र परिवर्तनको प्रक्रियालाई अगाडि बढाउने सर्वश्रेष्ठ, सर्वप्रिय, सस्तो र सुलध साधन पनि हो । त्यसैले विनयकुमार कसजूको अभिमत छ–“लोकतन्त्र (डेमोक्रेसी) जनताको मत, विचार, भोटबाट चल्छ । जनमत सही भएन भने वा जनताको आवाज सही र खुलारूपले अभिव्यक्त भएन भने लोकतन्त्र मासिन्छ । जनतालाई सुसूचित र शिक्षित बनाएर सही जनमत बनाउन र जनताको मत निर्वाधरूपमा अभिव्यक्त गर्ने काम मिडियाले गर्छ । त्यसैले लोकतन्त्रका लागि स्वतन्त्र प्रेस तथा अभिव्यक्ति स्वतन्त्रता अपरिहार्य हुन्छ । साथै जनताको पहुँच सीमित मिडियामा नभएर असीमित वा बहुल मिडियामा हुनुपर्छ ।”
    लोकतन्त्र पुनस्र्थापना गर्ने हाम्रो चाहना, समाजको लोकतन्त्रीकरण गर्ने नेपालीहरूको अठोट अरूको देखासिखी थिएन । नेपालीमात्रलाई विश्वास छ, लोकतन्त्र नै यस्तो राजनैतिक प्रणाली हो जसमा व्यक्ति र विचारको सम्मान हुन्छ ।
    प्रेस काउन्सिल नेपालका पूर्व अध्यक्ष हरिहर विरहीको कथन छ–नेपाल अधिराज्यको संविधान २०४७ घोषणा पछिको सीमित अवधिमा सञ्चारजगत्मा भएको प्रगति अन्य कुनै क्षेत्रमा भएको प्रगतिभन्दा कम छैन । सञ्चार क्षेत्रमा भएको यो प्रगति र परिवर्तनले के प्रमाणित गरेको छ भने सञ्चार माध्यमहरूको विकासका लागि लोकतन्त्र अनिवार्य छ । लोकतान्त्रिक पद्धतिबेगर यो स्वतन्त्रता र विकास असम्भव थियो ।
    “२०४७ पछिको नेपाली पत्रकारिता आशालाग्दो उद्योग र प्रतिस्पर्धी व्यवसायको रूपमा अगाडि बढेको छ । तीस वर्षसम्मको पञ्चायती शासन व्यवस्थामा पत्रकारिता कुण्ठित थियो । वाक् स्वतन्त्रता, प्रकाशन स्वतन्त्रता र अभिव्यक्ति स्वतन्त्रताको अभावमा पत्रकारिता पर्चाकारिता थियो । प्रजातन्त्रको स्थापनापछि नेपालको पत्रकारितामा व्यावसायिक प्रतिस्पर्धा आरम्भ भएको छ । यस अघिसम्मको नेपालको पत्रकारिता साहसिक र पञ्चायती व्यवस्थासँग नैतिक लडाइँ लडिरहेको स्थितिमा थियो, वरिष्ठ पत्रकार किशोर नेपालको धारणाले पनि तीस वर्षको पञ्चायती शासन वा भनौं २०४७ को संविधान प्रारम्भ हुनुभन्दा पूर्व र पश्चात्को अवस्थामा नेपाली पत्रकारिताको तुलनात्मक अवस्थालाई रेखाड्ढित गर्दछ । २०४६ को जनान्दोलन सफल गराउन निजी क्षेत्रबाट प्रकाशित पत्रपत्रिकाको ठूलो हात भएको हुनाले नै त्यसपछि नेपालको पत्रकारिता क्षेत्रमा उल्लेखनीय विकास हुँदै आएको छ, व्यावसायिक पत्रकारिताको नारा स्थापित भएको छ ।
    २०४६ पूर्वको अवस्थालाई २०६२ असार १३ मा त्रिभुवननगर नगरपालिका–११ घोराही, दाङबाट प्रकाशित ‘राप्ती समाचार साप्ताहिक’को प्रकाशकीयले बडो सटिक तवरमा प्रतिविम्बित गर्दछ, त्यसमा लेखिएको छ– “रामप्रसाद प्रदीप सम्पादक–प्रकाशक रहेको यो साप्ताहिकको २०४३ सालदेखि प्रकाशन आरम्भ भएको थियो भने २०४५ सालतिर प्रकाशन बन्द हुन पुग्यो । विभिन्न हन्डर र ठक्कर खाँदै सकी नसकी भए पनि वामे सर्दै गरेको यस साप्ताहिकमा समाचार प्रकाशन गरेको आधारमा तत्कालिन पञ्चायती व्यवस्थाका प्रशासकहरूले यसका सम्पादक र सहसम्पादकलाई गिरफ्तार गरी जेल चलान गर्‍यो । प्रेसमा ताला लाग्यो । त्यस्तो कठिन अवस्थामा यसको प्रकाशन बन्द हुनुलाई अस्वाभाविक पनि मान्न सकिंदैन, तर पनि जस्तोसुकै कठिनाईको सामना गर्नु परे पनि कसैसँग जी हजुरी नगरेर आफ्नो स्वाभिमानलाई बचाउँदै सुनौलौ भविष्यको पर्खाइमा पुस माघको लाली गुराँसको बोटझैं बाँचिरह्यो । प्रेसमा ताला लागेपछि र यसको प्रकाशन बन्द गरिदिएपछि जीवन बाँच्ने काममा यसका सम्पादक/प्रकाशक रामप्रसाद प्रदीपलाई दाङ छाड्नुपर्ने बाध्यता बन्यो । प्रेस र पत्रिकाले चुपचाप निरङ्कुश शासनका गतिविधिलाई नियाली रहे । २०४६ सालको ऐतिहासिक जनान्दोलनपछि बन्धनमा परेका अरू क्षेत्रसँगै यसले पनि स्वतन्त्रता प्राप्त गर्‍यो र यसका सम्पादक प्रकाशकले यसको पुन: प्रकाशनको जिम्मेवारी अन्य साथीहरूको काँधमा राखिदिएपछि नयाँ ढ·बाट यसको प्रकाशन शुरु हुन थाल्यो ।”
    जनान्दोलन–१ भन्दा पूर्वको अवस्थामा प्रजातन्त्रको अभावमा पत्रकारिता गर्नु जोखिम एवं चुनौतीपूर्ण भएको प्रस· स्मृतिमा आइरहने भएको हुनाले नै होला, वर्षौपछि पनि पत्रकारहरू प्रजातन्त्र, लोकतन्त्रको दिगोपनाप्रति सचेत र सजग रहेको पाइन्छ ।
    कर्ण शाहद्वारा प्रकाशित एवं सम्पादित ‘धनगढी पोस्ट’ दैनिकको २०६० साउन ११ गतेको सम्पादकीयमा लेखिएको छ–“स्वच्छ र निष्पक्ष पत्रकारितासँगै व्यावसायिकता हाम्रो विश्वास हो भन्ने हामी दोहोर्‍याउन चाहन्छौं र प्रजातन्त्र, राष्ट्रियता र जनतालाई अलिकति पनि आँच पुग्ने कृत्य र सोचका अगाडि हामी ढाल बनेर उभिने छौं भन्ने हाम्रो दृढ स·ल्प हो ।”
    त्यस्तै धनकुटा साप्ताहिक (प्रधान सम्पादक राजेश्वरबहादुर श्रेष्ठ) ले २०५९ मङ्सिर २ गतेको अड्ढमा विशेष सम्पादकीय भनेर लेखेको छ– पत्रकारिता क्षेत्रको विकास नभई प्रजातन्त्रको संरक्षण र विकास नहुने भएकोले आम नागरिकलाई सुसूचित गर्न र प्रजातन्त्रको संस्थागत विकास गर्न परिवर्तित अवस्थामा मोफसलबाट जनताको आवाजलाई प्रतिविम्ब गर्न एउटा पत्रिकाको प्रकाशनको आवश्यकता र महत्त्व सम्झी तीन वर्ष पहिले हामीले पत्रकारिताको आधारभूत मर्यादालाई आत्मसात् गर्दै धनकुटा साप्ताहिक प्रकाशन शुरु गरेका थियौं ।
    ०४६ सालसम्म मिडियामा संस्थागत लगानी थिएन तर अहिले मिडिया चाहे प्रकाशन होस् या प्रसारण आपैंmमा एउटा सशक्त शक्तिको रूपमा स्थापित हुन सकेको छ । यसै अवधिमा मुलुकमा ठूला विश्वसनीय प्रकाशन गृहहरूको स्थापना र विकास भएको छ । यसै अवधिमा सरकारी स्वामित्वमा रहेका प्रकाशन र प्रसारण संस्थाहरूको एकाधिकार एक अर्थमा समाप्त भएको छ र लगभग सम्पूर्ण महत्त्वपूर्ण क्षेत्रहरूमा निजी क्षेत्रको सहभागिता बढेको छ । अहिले निजी क्षेत्रको ठूलो लगानी मिडियामा छ । छापा, रेडियो र टेलिभिजन तीनै माध्यममा करोडौंको लगानी भएको छ । छापा पत्रकतारिताको विकासको थप आयाम भनेको प्रेस प्रविधिले मारेको फड्को हो । कम्प्युटरमा आधारित भौतिक सुविधाको प्रभावले प्रिन्टिङ सेवामा क्रान्तिकारी परिवर्तन आएको छ ।
    सूचना प्रविधिको विकासले नितान्त नौलो पत्रकारिताको विकास गरेको छ, ‘अनलाइन जर्नालिज्म’ ।
      “प्रजातान्त्रिक संविधानले मौलिक अधिकारको ग्यारेन्टी गर्दै वाक् तथा प्रकाशन स्वतन्त्रता र सूचना प्राप्तिको हकसमेत प्रदान गरेकोले यस क्षेत्रमा लगानी गर्दा प्रकाशनको हत्या हुँदैन भन्ने विश्वास पनि उद्यमीहरूमा देखिएको छ” –पत्रकार कपिल काफ्लेको विश्लेषण रहेको छ । २०४७ पछिको मिडियामा देखिएको उपलब्धिले उद्यमीहरूको त्यही विश्वासको पुस्टयाइँ गरेको छ ।