मधेसले पहाड चिन्नुपर्यो । अहिले नै आएर यो प्रश्न किन उठाउनुपर्यो ? किनभने वर्तमानको डिलमा उभिएर हामी भविष्यको मार्गचित्र कोर्न जसरी तम्सिएका छौं त्यस परिप्रेक्ष्यमा मधेसले आफ्नो सामथ्र्य र समृद्धि पहिचान गर्न पनि पहाडलाई जान्नुपर्छ । नेपाली सन्दर्भमा पहाडलाई नबुझिकन तराई मधेसले आफ्नो भाग्य र भविष्यको निर्धारण गर्न हतारियो भने त्यो अधूरो र एका·ीं हुन सक्छ । मधेसले केवल आफ्नै स्वार्थका लागि पनि पहाडको अग्लाइलाई आफ्नो मनभरि तौलन सक्नुपर्छ । पहाड जान्नुको अर्थ त्यहाँको केवल राजनीतिक र सामाजिक परिवेश मात्र होइन, प्रतिकूलताका बावजुद त्यहाँ आशाको जसरी सञ्चार भएको छ, त्यो मधेसका लागि पाठ हुन सक्छ । त्यहाँको प्राकृतिक स्रोत, जनशक्ति, चेतना पनि मधेसका लागि महत्त्वपूर्ण पक्ष हो । पहाडको आवश्यकता र मधेसको पहाडमाथिको निर्भरता पहिचान गर्न पनि मधेसले पहाडलाई चिन्नुपर्छ ।
प्रश्न उठ्न सक्छ, मधेस आफ्नो लागि आफै लड्न तत्पर छ ? उसले हिजो त्यत्रो विद्रोह गर्यो । उसले आफ्नै बारे जाने त पुगिहाल्यो नि । मधेसको वर्तमान र भविष्यको स्रोत, सीमा र सामथ्र्यको पहिचान गर्न र त्यसको मापन गरी आफ्नो अनुकूलताको स्थिति निर्माण गर्नका लागि पनि मधेसले पहाड नचिनी सुख छैन । मधेसी राजनीति होस् वा नागरिक क्षेत्र प्रत्येक क्षेत्रमा पहाडबारे अधूरो र पूर्वाग्रही ज्ञान छ । यो स्थिति केवल मधेसतिर मात्र होइन, पहाडतिर पनि मधेसबारे एक खालको बहुप्रचारित छवि नै प्राय:को मानसपटलमा गुँड बनाउन पुगेको छ । नेपालको अभिन्न यी दुई भूगोलका बहुसङ्ख्यक बासिन्दामाझ एकअर्कासँग पहिचान गर्न तेर्सिएको सड्ढोचले गर्दा पनि अन्तर्घुलनमा कैयौं अप्ठेरो खडा गरेको छ, जो वर्तमानको राजनीतिक यक्ष प्रश्नहरूलाई हल गर्न नाकाफी छ ।
पहाड र मधेसको अन्तर्सम्बन्ध नागरिकस्तरमा बिनाकुनै प्रचारको गजबले हुँदै गएको छ । सुदूर पहाडका भञ्ज्याङहरूमा बजार बनाउन पुगेका वा त्यहाँको उत्पादन सोझै मधेसमा पुर्याउने नदीप्रणालीसँगै अन्तर्शृङ्खला बनेको छ । यसबारे प्राय: विमर्श भएको छैन । राज्यले कुनै सुविधा वा योजना नदिए पनि नागरिक तहमा यस्ता सञ्जालहरू कसरी विकसित हुँदै गयो ? धनुषाको व्यापारी सिन्धुलीको जुनार लिन होस् वा सप्तरीको व्यापारी धनकुटामा तरकारी बेच्न पुगेको होस् वा बर्दियाबाट चामल बेच्न सुर्खेत पुग्ने व्यक्ति हुन् । यी सबै आवश्यकता अनुसार आफैं परिचालित र प्रतिलाभान्वित हुँदै गएका छन् । पहाड र मधेसलाई जोड्ने पुराना मार्गहरू प्राय: ओझेलमा पर्न थालेका छन् । नयाँनयाँ राजमार्ग र बुल्डोजर मार्गले ती पुराना मार्गहरूलाई कथाको विषय बनाइदिएका छन् । तर चाखलाग्दो कुरा के छ भने बन्दै गएका नागरिक सम्बन्धका आधारमा विकसित व्यापार मार्गहरूले तराई र मधेसलाई दैनिक आवश्यकतासँग जोडिएर आउने बजारकेन्द्रित दिशा दिएको छ ।
यो जलवायु परिवर्तनको विश्वव्यापी विमर्शको अवधि हो । मुस्ताङ वा मनाङ आफैंमा खुम्चिएर यो बहसमा भाग लिन सक्ने स्थितिमा छैन । उसले म्याग्दी र पाल्पालाई पनि जोड्नुपर्यो । त्यसपछि कपिलवस्तु र रूपन्देहीलाई पनि गाँस्नुपर्यो । त्यसैले होला पानीविज्ञ अजय दीक्षित परिवर्तनको असरबाट कुन समुदाय प्रभावित हुँदैछ त्यसको प्रणालीगत असर के पर्दैछ र त्यससँग जुध्ने विधि के हुन सक्छ भन्ने सवालमा त्रिक्षेत्रीय संवाद गर्न सक्रिय छन् । उनी भन्छन्– यी तीनै भूगोललाई एकैसाथ जोडेर नहेरेसम्म असरसँग जुध्ने ताकत निर्माण गर्न सकिंदैन ।
सङ्घीयताको भूगोल के हुने हो र त्यसको मानक के के निर्धारण गर्ने हो त्यो बहसलाई एक छिनलाई थाति राखौं । मधेस कसरी समृद्ध हुन सक्छ त्यसका लागि पनि पहाडका सकारात्मक प्रयत्नहरूलाई उसले सिक्न जान्नुपर्छ । पहाड हेर्नमा सुन्दर देखिन्छ । तर पहाडको जीवन अत्यन्त कष्टपूर्ण छ । कष्टपूर्ण जीवन सहेर पनि सुखलाई घरदैलोमा साट्ने जुन साहस र समर्पण पहाडको गरागरामा भेटिन्छ त्यो मधेसको आलीआलीमा पुग्न जरुरी छ । पहाड भन्ने बित्तिकै त्यहाँ सबै सम्पन्न छन् वा त्यहाँ सबै शासक नै छन् भन्ने भ्रम एकातिर मधेसमा छरिएको छ भने मधेसमा हुने रोदन पनि कसैको राग हो भन्ने सन्दर्भ पहाडमा तेर्सिएको छ । यसो हुनुको पछाडि अन्तक्र्षेत्रीय संवादको कमी हो । मधेस बनाउने नाममा चन्द्रगढीदेखि चाँदनी दोधारासम्मको तेर्साे (भर्टिकल) मा धेरै छलफल गरियो तर मुस्ताङदेखि मर्चवारसम्मको ठाडो (हरिजेन्टल) मा संवाद चलाइएन । जनान्दोलनपछिका वर्षहरूमा क्षेत्रगत छलफल त निर्क भए तर अन्तर्भूगोल विमर्श भएन । यसले गर्दा पनि एउटा ठूलो रिक्तता खडा गर्यो । एकअर्काप्रतिको बुझाइमा सूचनाको कमी, पृष्ठभूमि र उर्लंदो नाराको उत्तेजनाले गर्दा एकअर्काप्रति तिक्तताको मोडमा ल्याएर उभ्याइदिएको छ जबकि राजनीतिबाहेकका क्षेत्रमा सामञ्जस्यता बाक्लिंदै गएको छ ।
एउटा रोचक अनुभव वरिष्ठ कार्टुनिस्ट वात्सायनको छ । उनी निसड्ढोच भन्छन्, मेरा प्राय: कार्टुनको पृष्ठभूमिमा भिरको बाटो, पहाड, नदीका खोंचहरू बढी आउँछन् किनभने त्यही परिवेशमा हुर्कियो र पहाडी क्षेत्रमैं बढी डुलियो । तराइसँग बढी सामीप्यता हुनै पाएन । आफ्नै देशको एक अभिन्न भूगोल भएको हुँदा त्यहाँको सामाजिक र राजनीतिक परिघटनाहरूलाई लिएर पनि कार्टुनमार्फत् प्रतिविम्बित गर्छाैं । तर पनि मलाई लाग्छ अझ मधेसमा मनभरि घुम्न पाए मुटुभरि मधेसलाई सजाउन सक्थें । उनका यी भनाइले पनि एकअर्का भूगोलसँगको सामीप्यताको अभावले पनि प्रस्तुतिजन्य अप्ठ्याराहरूलाई प्रस्टयाउँछ । आज आवश्यकता बढेको छ, समाजका ती क्षेत्रहरूको जसले विचार निर्माण गर्नमा वा समाजको बग्दो दिशामा सार्थक हस्तक्षेप गर्न सामथ्र्य राख्छ उनीहरूलाई यी भूगोलजन्य रिक्तताबाट जोगाउने प्रयत्न गरौं । त्यो भनेको उद्यमीहरूबीच, पत्रकार र साहित्यकारबीच, अधिकारकर्मीबीच ठाडो संवादको प्रक्रियालाई प्रोत्साहन गरौं । यसले नयाँ नेपाललाई जीवन्तता दिन्छ ।
हिजो द्वन्द्वबाट निकै थिलथिलो भएको र समाजमा धेरै निराशा फैलिएका बेलामा पनि पहाडमा मानिसहरूले आशाको दियो जोगाइरहेका छन् । अहिले पनि नयाँ काम, नयाँ धन्दा गर्न सुदूर गाउँहरूमा सिर्जनशील हातहरू मौन ढ·ले काम गर्दैछन् । यहाँनेर सम्झनुपर्ने कुरा के छ भने सबैलाई राज्यले संरक्षण गरेको छैन । अफ्नो उन्नतिको सबैभन्दा ठूलो तागत आफैंमा हुन्छ । पहाड आज यस कारणले आशाको पहाड भएको छ कि त्यहाँ मानिसले आफ्नै सामथ्र्य पहिचान गरी परिचालित गरे । पहाडलाई प्रकृतिले पनि दु:ख दियो । पछिल्ला वर्षहरूमा परिवर्तनका लागि भएका द्वन्द्वहरूले पनि कम्ति दु:ख दिएन । तर त्यो पहाड नै हो कि आफैंभित्र पीडाहरूलाई सुसाउँदै परिश्रमको मुस्कान छर्न सक्षम भएको छ । समकालीन दक्षिण एसियामा यस्तो परिदृश्य दुर्लभ छ ।
पहाडमा देखिएको यो सकारात्मकता त्यहाँको सामाजिक क्षेत्रमा पनि देखिन्छ । त्यसैले, शिक्षा, स्वास्थ्यजस्ता सेवाप्रदायक क्षेत्रमा देखा परेको गुणस्तर अरू ठाउँका लागि अनुकरणीय छ । राजनीतिक ठेलमठेल कम छैन यता । समाजमा विस·तिहरू पनि टन्नै छ । तर अप्ठ्यारोपनमा पनि हुर्कने जुन जिजीविषा छ, त्यो गजबको छ । जुन समस्या मधेसले यतिखेर भोग्दैछ, पहाडले केही दशक पहिले भोगिसक्यो । ऊ हिजोका अप्ठ्याराबाट आत्तिएन । बरु पर्वतको चट्टाने बाटोजस्तै समस्यालाई भाँच्दै आफ्ना लागि जीवन सुगम बनाउँदै हिंड्यो । मधेस यतिखेर सामाजिक सङ्क्रमणको अवस्थाबाट गुज्रिराखेको छ । यस परिस्थितिमा उसले हिजोका दिनमा पहाडले गुमाएको समय र सङ्घर्षबाट पाठ पैंचो लिन सक्छ । पहाड फगत भूगोल मात्र होइन । आफैंमा प्रतीक हो ।
मधेसले आफ्नो सामाजिक संरचना खल्बलिन नदिन र वर्तमानका अप्ठ्याराहरूलाई छोप्दै, अवसर लिंदै जानका लागि पहाडले गुमाएका अतीतबाट सिक्न सक्छ । यसो भएमा उसले आफूलाई गुमाउनबाट जोगाउन सक्छ । अर्थात् मधेसमा यतिखेर रोजगारका लागि बाहिर जाने क्रम बढेको छ, सामाजिक द्वन्द्वका ज्वालामुखीहरू फुट्दै गएका छन् । अन्तर्जातीय सम्बन्धका चुकुलहरू खुल्दैछन् । यस्तो अवस्थामा परम्परागत सामाजिक संरचनालाई ध्वस्त हुनबाट जोगाउनु र स्थिर सामाजिकतालाई कायम राखिराख्नु मधेसका लागि वर्तमानको कार्यभार हो । त्यसैले नेताजीहरू के भन्छन् त्यतातिर हेर्नुभन्दा के गर्दा राम्रो हुन्छ त्यतातिर हेर्न सके मधेसको भाग्य र भविष्यको मार्गचित्र सही दिशामा जान सक्छ । पहाड र मधेसको भाग्यरेखा फरक छैन । राजनीतिक अतीतले मात्र होइन, भूगोलले पनि एकअर्कासँग अभिन्नरूपमा जोडिदिएको छ । यस अर्थमा अनुभवहरूको साझेदारी र परिपक्व दृष्टिकोण निर्माण गर्नु जरुरी छ । यसले पहाड र मधेसलाई अझ बढी अन्तर्घुलन र अन्तरनिर्भर गराउँछ । हो, राज्य यहाँ अहिले पनि निष्क्रिय र निस्फिक्री छ । उसले नागरिक तहमा भइराखेका प्रयत्नहरूलाई टेवा नदिई राज्य पुनर्संरचनाको भगिरथ सवाललाई एक्लै हल गर्न सक्छ त ? प्रश्न पहाड जस्तै छ । तर जवाफ मधेसको फराकिलो फाँट जस्तै नखोजेसम्म वर्तमानका गाँठाहरू फुक्दैन ।
