- सावित्रा सुवेदी
समय परिवर्तनशील छ । समयको गतिजस्तै परिवर्तनशील छ, मानवजीवन । जीवनलाई गतिशील, प्रगतिशील बनाउन परिवर्तन अत्यावश्यक छ । परिवर्तनका लागि सूचना र सञ्चारको भूमिका उल्लेखनीय हुन्छ । सूचना र सञ्चारबिना मानवजीवनको कल्पना पनि गर्न सकिंदैन । सूचना प्रयोग गरेर मानिसको सामाजिक, आर्थिक र भौतिक स्तर उकास्न आमसञ्चारको रूपमा पत्रकारिताले सशक्त भूमिका खेलेको छ ।
संसार सञ्चारले गर्दा परिवर्तनशील भएको छ । देशविदेशमा घटेका घटना, खबर क्षणभरमैं हेर्न, सुन्न, देख्न र पढ्न पाइन्छ । सञ्चारले गर्दा विश्व गाउँजस्तै बनेको छ । मानिसले आफ्नै घरभित्र बसेर सारा संसार छर्ल·ै हेर्न र नियाल्न पाइरहेका छन् । सञ्चारले गर्दा मान्छेले हरेक क्षणमा नयाँ खोजतलाश, अनुसन्धान तथा सूचना पाइरहेका छन् । सञ्चार क्षेत्रको परिवर्तनसँगै सञ्चारकर्मीमा समेत अत्यधिक मात्रामा परिवर्तन आएको छ । तर पनि सञ्चार क्षेत्रमा लागिपरेका महिलाप्रति लै·िक समानता हुन सकेको छैन ।
दिन प्रतिदिन सञ्चारको महत्त्व बढ्दै गएको अवस्थामा सञ्चारकर्मीहरूको पेशागत र भौतिक सुरक्षाको अवस्था अझै पनि चिन्ताजनक नै छ । त्यसमा पनि यसको बढी प्रभाव महिला सञ्चारकर्मीमा परेको देखिन्छ । समाजमा जरो गाडेर रहेको पितृ सत्तात्मक मानसिकता र लै·िक विभेदका कारण अहिले पनि पत्रकारितामा महिला टिक्न सकिरहेका छैनन् । महिलाले क्यामरा बोकेर हिंड्नुहुँदैन । यसो गरेमा उत्ताउली, छाडा भई भनेर समाजमा उपेक्षा र हेला गरिन्छ । जसको कारण पत्रकारितामा महिला सहभागिता चाहेभन्दा धेरै नै कम छ । यदि पत्रकारितामा महिला सहभागिता/उपस्थिति भइहाल्यो भने पनि घरपरिवार, समाजदेखि लिएर पेशागत तथा भौतिक असुरक्षासँग सङ्घर्ष गर्नुपर्दछ । अहिले मुलुकमा भएको परिवर्तनसँगै महिला सञ्चारकर्मीमा वृद्धि भएको छ । तर महिला सञ्चारकर्मीको सङ्ख्यामा वृद्धि भएपनि गुणात्मक वृद्धि अझैसम्म हुन सकेको छैन । पत्रकारितालाई आफ्नो पेशा बनाउन महिला पत्रकारलाई सरकारले पर्याप्त मात्रामा सुरक्षा र अवसर नदिएका कारण पत्रकारितामा महिला सहभागिता खासै देखिंदैन । वर्षौदेखि महिलाहरू पत्रकारिता क्षेत्रमा छन् । तर व्यक्तिगत दक्षताको अभाव, पत्रकारितामा लै·िक असमानता र पेशागत असुरक्षाका कारण महिलाहरू पछाडि परिरहेका छन् । फेरि पनि इतिहासलाई हेर्दा महिलाको भूमिका उल्लेखनीय रहेको पाइन्छ ।
विश्वमा पत्रकारिताको इतिहासलाई हेर्ने हो भने पत्रकारिताको सुरुआतदेखि नै महिलाको सहभागिता रहिआएको छ । यस सन्दर्भमा नेपालमा पनि पेशाकै रूपमा महिला सञ्चारकर्मीको उल्लेखनीय सहभागिता छ । नेपालमा पहिलोपटक २००८ जेठमा कामक्ष देवी र साहना प्रधानको सम्पादनमा निस्किएको महिला पत्रिकालाई ऐतिहासिक सुरुआतको रूपमा लिन सकिन्छ । त्यसपछि २००९ सालमा कुन्ती देवीको सम्पादनमा ‘प्रतिभा’ प्रकाशन भयो । यद्यपि यो पत्रिका पूर्णत: साहित्यिक थियो । त्यसपछि २०१० मा रमादेवी पन्तद्वारा सम्पादित ‘जनविकास’ प्रकाशन भयो, प्रकाशनको केही समयपछि यो पत्रिका बन्द भयो । त्यसपछि शशिकला शर्माको सम्पादनमा ‘स्वास्नी मान्छे’ त्रैमासिक पत्रिका प्रकाशनमा आयो ।
यसरी इतिहासलाई हेर्दा महिलाहरू पत्रकारिता क्षेत्रमा सक्रिय रहँदै आएका छन् । हाल जिल्लादेखि राष्ट्रिय तहमा समेत महिलाको सम्पादनमा विभिन्न पत्रिकाहरू प्रकाशन हँुदै आएका छन् । यति हुँदाहुँदै पनि अहिलेको अवस्थालाई हेर्ने हो भने पत्रकारितामा महिलाको सक्रिय भूमिका रहेको भएपनि निर्णायक तहमा महिलाको सक्रिय सहभागिता शून्य बराबर नै छ । नेपालको एक महिला मासिक पत्रिकामा पनि पुरुष नै सम्पादक छन् । किन अवसरबाट वञ्चित गराइन्छ महिला पत्रकारलाई ? किन दिइँदैन महिलालाई सम्पादनको जिम्मेवारी । समाज परिवर्तन गर्न सक्ने महिलाले महिलाकै निम्ति प्रकाशन हुने पत्रिकाको के सम्पादन गर्न सक्दिनन् र ?
देशमा ऐतिहासिक परिवर्तन भयो । लोकतन्त्र आयो, अझ देश परिवर्तनको दिशामा छ तर पत्रकारिता क्षेत्र अझै चुनौतीपूर्ण बन्दै गएको छ । यस क्षेत्रमा प्रवेश गर्न सजिलो भएपनि व्यावसायिकरूपमा टिक्न सार्है गार्हो छ । त्यसमा पनि महिला पत्रकारलाई टिक्न निकै नै समस्या छ । पहाडी क्षेत्रमा महिला सञ्चारकर्मी सङ्घर्ष गरेर टिकिहाले पनि तराई क्षेत्रमा महिला सञ्चारकर्मीलाई टिक्न र बाँच्न गार्हो छ । जनकपुरकी उमा सिंह र सर्लाहीकी उषा दाहालको हत्याले यसलाई पुष्टि गरेको छ । अहिले तराई क्षेत्रमा महिला पत्रकार औंलामा गन्न सकिन्छ । हुनत एफएम रेडियोको वृद्धिसँगै महिला पत्रकारको सङ्ख्यामा वृद्धि भएको छ । समाचारवाचिका, कार्यक्रम सञ्चालिका तथा मनोरञ्जनात्मक कार्यक्रममा सङ्ख्या अत्यधिक भएपनि समाचार लेख्ने र सम्पादन गर्ने कार्यमा शून्य बराबर उपस्थिति छ । तर तिनीहरूलाई पेशागतरूपमैं परिपक्व बनाउन सम्बन्धित निकाय वा काम गराउने संस्थाले ध्यान पुर्याएको देखिंदैन ।
हाम्रो समुदाय अहिलेको अवस्थामा पनि सङ्कुचितरूपमैं छ । अर्थात् फराकिलोरूपमा आउन सकेको छैन । आफ्ना छोरीचेलीलाई स्वतन्त्ररूपमा काम गर्न दिइएको छैन । त्यसमा पनि पत्रकारिता भनेपछि खासै रुचाइँदैन । यसमा २४ सैं घण्टा चुनौतीपूर्णरूपले काम गर्नुपर्छ । घरपरिवारले यो पेशालाई अपनाउन दिंदैन । घरपरिवारबाट सङ्घर्ष गरी समर्थन पाए पनि समाजले फलानाकी छोरी छि: २४ सैं घण्टा घुम्छे भनेर विभिन्न किसिमका टीकाटिप्पणी गर्छन् । वर्तमान अवस्थामा महिला भएकै कारण विभिन्न किसिमका समस्या भोग्नुपरेको छ । हाम्रो समाजमा महिलालाई पत्रकारिता क्षेत्रमा लागेकोमा राम्रो मानिंदैन ।
अहिले हाम्रो देशमा सङ्घीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रात्मक व्यवस्था कार्यान्वयनको दिशामा छ । नयाँ संविधान जारी हुने तरखरमा छ । सञ्चारकर्मी महिलाहरूको समान सहभागितासँगै आफ्नै मिडिया हाउसदेखि समाज र राष्ट्रले पत्याउन सक्ने वातावरण बनाउनतिर सम्पूर्ण निकायको ध्यान जानु आवश्यक छ । पत्रकार महिलाहरूलाई आरक्षण नभई समानता र अवसरको खाँचो छ । उचित अवसर दिए मात्र महिला पत्रकार अघि बढ्नेछन् । भर्खरै मात्र सम्पन्न भएको पत्रकार महासङ्घको अधिवेशन उद्घाटन गर्ने क्रममा प्रधानमन्त्रीले भनेका थिए– अब नेपालका पत्रकारले कार चढ्नेछन् । हामी महिला पत्रकारलाई कार हैन, सुरक्षाका
साथै समान अवसर र समानताको खाँचो छ । –सपही–९, बारा
समय परिवर्तनशील छ । समयको गतिजस्तै परिवर्तनशील छ, मानवजीवन । जीवनलाई गतिशील, प्रगतिशील बनाउन परिवर्तन अत्यावश्यक छ । परिवर्तनका लागि सूचना र सञ्चारको भूमिका उल्लेखनीय हुन्छ । सूचना र सञ्चारबिना मानवजीवनको कल्पना पनि गर्न सकिंदैन । सूचना प्रयोग गरेर मानिसको सामाजिक, आर्थिक र भौतिक स्तर उकास्न आमसञ्चारको रूपमा पत्रकारिताले सशक्त भूमिका खेलेको छ ।
संसार सञ्चारले गर्दा परिवर्तनशील भएको छ । देशविदेशमा घटेका घटना, खबर क्षणभरमैं हेर्न, सुन्न, देख्न र पढ्न पाइन्छ । सञ्चारले गर्दा विश्व गाउँजस्तै बनेको छ । मानिसले आफ्नै घरभित्र बसेर सारा संसार छर्ल·ै हेर्न र नियाल्न पाइरहेका छन् । सञ्चारले गर्दा मान्छेले हरेक क्षणमा नयाँ खोजतलाश, अनुसन्धान तथा सूचना पाइरहेका छन् । सञ्चार क्षेत्रको परिवर्तनसँगै सञ्चारकर्मीमा समेत अत्यधिक मात्रामा परिवर्तन आएको छ । तर पनि सञ्चार क्षेत्रमा लागिपरेका महिलाप्रति लै·िक समानता हुन सकेको छैन ।
दिन प्रतिदिन सञ्चारको महत्त्व बढ्दै गएको अवस्थामा सञ्चारकर्मीहरूको पेशागत र भौतिक सुरक्षाको अवस्था अझै पनि चिन्ताजनक नै छ । त्यसमा पनि यसको बढी प्रभाव महिला सञ्चारकर्मीमा परेको देखिन्छ । समाजमा जरो गाडेर रहेको पितृ सत्तात्मक मानसिकता र लै·िक विभेदका कारण अहिले पनि पत्रकारितामा महिला टिक्न सकिरहेका छैनन् । महिलाले क्यामरा बोकेर हिंड्नुहुँदैन । यसो गरेमा उत्ताउली, छाडा भई भनेर समाजमा उपेक्षा र हेला गरिन्छ । जसको कारण पत्रकारितामा महिला सहभागिता चाहेभन्दा धेरै नै कम छ । यदि पत्रकारितामा महिला सहभागिता/उपस्थिति भइहाल्यो भने पनि घरपरिवार, समाजदेखि लिएर पेशागत तथा भौतिक असुरक्षासँग सङ्घर्ष गर्नुपर्दछ । अहिले मुलुकमा भएको परिवर्तनसँगै महिला सञ्चारकर्मीमा वृद्धि भएको छ । तर महिला सञ्चारकर्मीको सङ्ख्यामा वृद्धि भएपनि गुणात्मक वृद्धि अझैसम्म हुन सकेको छैन । पत्रकारितालाई आफ्नो पेशा बनाउन महिला पत्रकारलाई सरकारले पर्याप्त मात्रामा सुरक्षा र अवसर नदिएका कारण पत्रकारितामा महिला सहभागिता खासै देखिंदैन । वर्षौदेखि महिलाहरू पत्रकारिता क्षेत्रमा छन् । तर व्यक्तिगत दक्षताको अभाव, पत्रकारितामा लै·िक असमानता र पेशागत असुरक्षाका कारण महिलाहरू पछाडि परिरहेका छन् । फेरि पनि इतिहासलाई हेर्दा महिलाको भूमिका उल्लेखनीय रहेको पाइन्छ ।
विश्वमा पत्रकारिताको इतिहासलाई हेर्ने हो भने पत्रकारिताको सुरुआतदेखि नै महिलाको सहभागिता रहिआएको छ । यस सन्दर्भमा नेपालमा पनि पेशाकै रूपमा महिला सञ्चारकर्मीको उल्लेखनीय सहभागिता छ । नेपालमा पहिलोपटक २००८ जेठमा कामक्ष देवी र साहना प्रधानको सम्पादनमा निस्किएको महिला पत्रिकालाई ऐतिहासिक सुरुआतको रूपमा लिन सकिन्छ । त्यसपछि २००९ सालमा कुन्ती देवीको सम्पादनमा ‘प्रतिभा’ प्रकाशन भयो । यद्यपि यो पत्रिका पूर्णत: साहित्यिक थियो । त्यसपछि २०१० मा रमादेवी पन्तद्वारा सम्पादित ‘जनविकास’ प्रकाशन भयो, प्रकाशनको केही समयपछि यो पत्रिका बन्द भयो । त्यसपछि शशिकला शर्माको सम्पादनमा ‘स्वास्नी मान्छे’ त्रैमासिक पत्रिका प्रकाशनमा आयो ।
यसरी इतिहासलाई हेर्दा महिलाहरू पत्रकारिता क्षेत्रमा सक्रिय रहँदै आएका छन् । हाल जिल्लादेखि राष्ट्रिय तहमा समेत महिलाको सम्पादनमा विभिन्न पत्रिकाहरू प्रकाशन हँुदै आएका छन् । यति हुँदाहुँदै पनि अहिलेको अवस्थालाई हेर्ने हो भने पत्रकारितामा महिलाको सक्रिय भूमिका रहेको भएपनि निर्णायक तहमा महिलाको सक्रिय सहभागिता शून्य बराबर नै छ । नेपालको एक महिला मासिक पत्रिकामा पनि पुरुष नै सम्पादक छन् । किन अवसरबाट वञ्चित गराइन्छ महिला पत्रकारलाई ? किन दिइँदैन महिलालाई सम्पादनको जिम्मेवारी । समाज परिवर्तन गर्न सक्ने महिलाले महिलाकै निम्ति प्रकाशन हुने पत्रिकाको के सम्पादन गर्न सक्दिनन् र ?
देशमा ऐतिहासिक परिवर्तन भयो । लोकतन्त्र आयो, अझ देश परिवर्तनको दिशामा छ तर पत्रकारिता क्षेत्र अझै चुनौतीपूर्ण बन्दै गएको छ । यस क्षेत्रमा प्रवेश गर्न सजिलो भएपनि व्यावसायिकरूपमा टिक्न सार्है गार्हो छ । त्यसमा पनि महिला पत्रकारलाई टिक्न निकै नै समस्या छ । पहाडी क्षेत्रमा महिला सञ्चारकर्मी सङ्घर्ष गरेर टिकिहाले पनि तराई क्षेत्रमा महिला सञ्चारकर्मीलाई टिक्न र बाँच्न गार्हो छ । जनकपुरकी उमा सिंह र सर्लाहीकी उषा दाहालको हत्याले यसलाई पुष्टि गरेको छ । अहिले तराई क्षेत्रमा महिला पत्रकार औंलामा गन्न सकिन्छ । हुनत एफएम रेडियोको वृद्धिसँगै महिला पत्रकारको सङ्ख्यामा वृद्धि भएको छ । समाचारवाचिका, कार्यक्रम सञ्चालिका तथा मनोरञ्जनात्मक कार्यक्रममा सङ्ख्या अत्यधिक भएपनि समाचार लेख्ने र सम्पादन गर्ने कार्यमा शून्य बराबर उपस्थिति छ । तर तिनीहरूलाई पेशागतरूपमैं परिपक्व बनाउन सम्बन्धित निकाय वा काम गराउने संस्थाले ध्यान पुर्याएको देखिंदैन ।
हाम्रो समुदाय अहिलेको अवस्थामा पनि सङ्कुचितरूपमैं छ । अर्थात् फराकिलोरूपमा आउन सकेको छैन । आफ्ना छोरीचेलीलाई स्वतन्त्ररूपमा काम गर्न दिइएको छैन । त्यसमा पनि पत्रकारिता भनेपछि खासै रुचाइँदैन । यसमा २४ सैं घण्टा चुनौतीपूर्णरूपले काम गर्नुपर्छ । घरपरिवारले यो पेशालाई अपनाउन दिंदैन । घरपरिवारबाट सङ्घर्ष गरी समर्थन पाए पनि समाजले फलानाकी छोरी छि: २४ सैं घण्टा घुम्छे भनेर विभिन्न किसिमका टीकाटिप्पणी गर्छन् । वर्तमान अवस्थामा महिला भएकै कारण विभिन्न किसिमका समस्या भोग्नुपरेको छ । हाम्रो समाजमा महिलालाई पत्रकारिता क्षेत्रमा लागेकोमा राम्रो मानिंदैन ।
अहिले हाम्रो देशमा सङ्घीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रात्मक व्यवस्था कार्यान्वयनको दिशामा छ । नयाँ संविधान जारी हुने तरखरमा छ । सञ्चारकर्मी महिलाहरूको समान सहभागितासँगै आफ्नै मिडिया हाउसदेखि समाज र राष्ट्रले पत्याउन सक्ने वातावरण बनाउनतिर सम्पूर्ण निकायको ध्यान जानु आवश्यक छ । पत्रकार महिलाहरूलाई आरक्षण नभई समानता र अवसरको खाँचो छ । उचित अवसर दिए मात्र महिला पत्रकार अघि बढ्नेछन् । भर्खरै मात्र सम्पन्न भएको पत्रकार महासङ्घको अधिवेशन उद्घाटन गर्ने क्रममा प्रधानमन्त्रीले भनेका थिए– अब नेपालका पत्रकारले कार चढ्नेछन् । हामी महिला पत्रकारलाई कार हैन, सुरक्षाका
साथै समान अवसर र समानताको खाँचो छ । –सपही–९, बारा
