आफ्नो कमजोरीलाई आफ्नो ताकत बनाउनुहोस्– २

अनन्तकुमार लाल दास

के तपाईं त्यस्तो मान्छेको नाउँ भन्न सक्नुहुन्छ जसलाई कहिल्यै रिस उठ्दैन ? भन्न सक्नुहुन्न किनभने रिस हामीभित्र भएको एउटा स्थायी भाव हो। हामी भित्र भएको प्रकृतिप्रदत्त नौ स्थायी भाव प्रेम, करुणा, दया, हास्यजस्तै रिस पनि एउटा भाव हो। यस कारण रिस नउठ्ने मान्छेको खोजी गर्नु व्यर्थ हुन्छ। रामायणका पात्र लक्ष्मण धेरै रिसालु थिए। उनलाई हरेक कुरामा रिस उठ्ने गर्दथ्यो। उनका दाजु रामलाई रिस उठ्दैनथ्यो, तर उनलाई पनि रिस नउठ्ने कुरा थिएन। रामायणको एक प्रसङग अनुसार जुन बेला समुद्रले रामलाई लङका जाने बाटो दिन अस्वीकार गरे, उनले रिसाएर अग्निवाण निकालेको कुरा रामायणमा लेखिएको छ।
    तपाईं पनि कहिलेकाहीं रिसाउनुहुन्छ । तपाईंलाई कम रिस उठ्छ वा बढी, तुरुन्त रिस उठ्छ वा केही छिनपछि भन्ने कुरा बेग्लै हो तर रिस उठ्छ। प्राय: रिसलाई एउटा नराम्रो भावको रूपका हेरिन्छ, किनभने यो जुन बेला उठ्छ त्यस बेला मन र मस्तिष्क नियन्त्रणमा रहँदैन। तपाईंले के अनुभव गर्नुभएको होला भने रिस उठ्नासाथ जीउ काँप्न थाल्छ। बोली काँप्न थाल्छ। आँखा रातो हुन्छ र शरीरमा रगतको प्रवाह तीव्र हुन थाल्छ।
    रिसको कारण शरीरको ग्रन्थिबाट निस्केको एक प्रकारको रसको प्रभावले यस्तो हुन्छ। यो रस मस्तिष्कमा पुगेर हाम्रो विवेकलाई ठप्प पार्दछ। यस कारण रिस उठेको बेला हाम्रो सोच्ने र बुझ्ने शक्ति क्षीण हुन्छ। यस बेला हामी एउटा दिशामा मात्र सोच्न थाल्छौं। त्यो के हो भने म जे गरिरहेको छु त्यो नै सही हो । त्यस बेला हाम्रो एक मात्र लक्ष्य आफ्नो प्रतिद्वन्दीलाई जसरी भए पनि सजाय दिनुहुन्छ। रिस शान्त भएपछि बरु पछुताउनु नै किन नपरोस्, तर त्यस बेला एक मात्र लक्ष्य बदला लिनु नै हुन्छ । यस कारण रिसलाई ‘अन्धो’ भनिएको हो र सधैं के भन्ने गरिन्छ भने रिस गर्नुहुन्न। यसलाई आफ्नो नियन्त्रणमा राख्नुपर्छ नत्र पछुताउनु पर्छ।
    यो हरेक मान्छेको कमजोरी हो तर मलाई के लाग्दछ भने प्रत्येक मानिसले आफ्नो यस कमजोरीलाई ताकत बनाउन सक्छ। पहिलो कुरो त के हो भने तपाईं यसबाट मुक्त हुन सक्नुहुन्न तर कम अवश्य नै गर्न सक्नुहुन्छ र यसलाई कम गर्नु पनि पर्छ। यदि तपाईं आफ्नो रिसको विश्लेषण गर्नुहुन्छ भने अधिकांश रिसको सम्बन्धमा बेकारमा रिस गरें भन्ने निष्कर्ष निस्कन्छ। के पनि सही हो भने यसबाट तपाईंभित्र भएको रिस बाहिर निस्क्यो तर तपाईंभित्र जुन विषाक्त रसायन उत्पन्न भयो त्यसबाट कसरी छुटकारा पाउनुहुन्छ ?
    अर्को कुरो के हो भने रिस गर्नाले हाम्रो व्यवहार र संस्कार गलत साबित हुन्छ। जुन बेला हामी रिसाएर कसैलाई अपशब्द भन्छौं, उसले पनि जवाफमा केही न केही भन्छ । यहाँनिर सोच्नुपर्ने कुरो के हो भने जुन काम हामीले रिसाएर गर्‍यौं, के त्यो काम नरिसाएर गर्न सक्दैन्थ्यौं ? यदि हामी यसबारे चिन्तनमनन गर्‍यौं भने त्यो काम नरिसाइकन धेरै राम्रोसँग गर्न सक्छौं भन्ने थाहा हुन्छ। यदि तपाईं आफ्नो रिसको विश्लेषण गर्नुहुन्छ भने लगभग यस्तै परिणाम फेला पर्छ। यसबाट तपाईंको रिस विस्तारै शान्त हुन थाल्छ। मलाई के लाग्छ भने यस प्रविधिको प्रयोग यदि महारिसालु ऋषि दुर्वासाले गरेको भए परिणाम अवश्य नै सुखद देखा पर्ने थियो।
    रिस यदि पटकपटक उठ्छ भने यो विष हो, तर यदि तपाई रिसको प्रयोग राम्ररी विचार गरी, विवेकपूर्ण तरिकाले गर्नुहुन्छ भने यो तपाईंको लागि अमृत पनि बन्न सक्छ। सत्य त के हो भने यो एक प्रकारको प्रक्षेपास्त्र हो जसको प्रयोग प्रत्येक दिन हुने ससाना झगडामा गर्नुहुन्न । यसको प्रयोग त्यस बेला गर्नुपर्छ जुनबेला के लाग्छ भने यसको प्रयोगबाहेक कुनै विकल्प छैन। रिस तुरुपको पत्ताजस्तै हो जसको प्रयोग तासको खेल जित्नको लागि गरिन्छ। तास खेल्ने प्रत्येक मानिसलाई यसको महत्त्व अवश्य नै थाहा होला।
    जसलाई प्रत्येक कुरामा रिस उठ्छ, उसको रिसको कुनै महत्त्व हुँदैन र त्यस्ता मानिसलाई सजिलै हराउन पनि सकिन्छ । रामायणका पात्र लक्ष्मणले गरेको रिसमाथि कसैले पनि ध्यान दिंदैनथ्यो र महाभारतका पात्र दुर्योधनलाई सजिलै पाण्डवहरूले हराउन सफल भएका थिए । तर जसले कहिलेकाहीं, कुनै महत्त्वपूर्ण समयमा सही कारण भए मात्र रिस गर्छ, त्यसले रिस गर्नासाथ सबै काम बन्छ र सबैथोक परिवर्तन भइहाल्छ। रामायणका पात्र रामले रिसाएर अग्निवाण झिकेको हेरेर समुद्र हात जोडेर आफ्नो भूलका लागि रामसँग क्षमायाचना गर्न थाले र रामलाई बाण चलाउने आवश्यकता  परेन। यदि रिसको परिणाम यस्तो हुन्छ भने त्यो लाख हो अन्यथा खाक पनि हैन। तपाईं के रोज्नुहुन्छ भन्ने कुरा तपाईंमाथि निर्भर छ। वास्तवमा भन्ने हो भने रिस गर्ने प्राय: मानिस आफ्नो जीवनमा हार्ने गरेका छन्। यस कारण यसलाई नियन्त्रणमा राख्न धेरै आवश्यक छ। यसलाई नियन्त्रणमा राख्नका लागि तपाई आपैंmसँग प्रश्नहरू सोध्नुस्।
    के वास्तवमा रिस उठ्ने कुरो थियो ? के यति धेरै रिसाउनुपर्ने थियो ? के त्यो मान्छे साँच्चिकै गलत छ, जसमाथि मलाई रिस उठिरहेको छ ? के रिसाउनुबाहेक अन्य कुनै विकल्प थिएन ? के रिस नगरी राम्रो तरिकाले ऊसँग कुरा गर्न सकिन्न ? के यसलाई केही समयका लागि टार्न सकिन्न ? यस्तै धेरै प्रश्नहरू गर्न सकिन्छ।
    यदि तपाईंले रिससँग तटस्थ भएर यस्ता प्रश्नहरू गर्नुहुन्छ भने धेरै मामिलामा तपाईंले रिसाउनुपर्ने आवश्यकता नै देख्नुहुन्न। यसरी विस्तारै रिसाउने भावना र बानी कम भएर जान्छ। रिस नियन्त्रण गर्ने अर्को तरिका हो साँसमाथि नियन्त्रण। किनभने हाम्रो भावनाको सम्बन्ध साँससँग हुन्छ। हामीभित्र जस्तो भावना उत्पन्न हुन्छ, हाम्रो साँसको गति पनि त्यस्तै हुनजान्छ।
    उदाहरणका लागि परीक्षाको बेला प्रश्नपत्र पाउनुपूर्व आफ्नो साँसको गतिबारे विचार गर्नुहोस्। त्यस्तै कसैलाई ‘आई लभ यु’ भन्नुभन्दा पहिले साँसमा हुने हलचल स्मरण गर्नुहोस्। जुन बेला तपाईंलाई भूतको भय लाग्छ, त्यस बेला साँसको गतिमाथि विचार गर्नुहोस्। यस्तै जुन बेला तपाईंलाई रिस उठ्छ त्यस बेला स्वत: साँसको गति तीव्र हुन्छ।
    मैले के महसुस गरेको छु भने रिस उठिरहेको बेला यदि साँसलाई केही बेरका लागि रोकेर छोड्ने प्रक्रिया दुई चार पटक दोहोर्‍याउने हो भने रिस कम हुँदै जान्छ। यो यस कारणले हुन्छ कि रिसले साँसको सहारा पाउँदैन। यस कारण रिसको भावना बिस्तारै बिस्तारै न्यून भएर जान्छ। मेडिकल साइन्सले के प्रमाणित गरेको छ भने हाम्रो सबै प्रकारको भावनाका लागि रिसले इन्धनको काम गर्दछ। यदि बाइकमा पेट्रोल नै छैन भने त्यो गुड्न सक्छ ?
    जसलाई धेरै रिस उठ्छ, उसले यसलाई बेग्लै तरिकाले, अरूको सामुन्ने होइन, एक्लै रिस पोखेर पनि समाधान गर्न सक्दछ। रावण महारिसालु थिए। उनलाई रिस प्रदर्शन गर्न मज्जाको अनुभूति हुन्थ्यो। उनी नरिसाई बस्नै सक्दैनथे। उनकी पत्नी मन्दोदरी यस बानीले गर्दा धेरै परेशान थिइन्। भनिन्छ मन्दोदरीले चेसको खेलको आविष्कार गरेकी थिइन्। मन्दोदरीले राजा, रानी, हात्ती, घोडा, ऊट र फौजको निर्माण गरिन्। दुवैतिर सेनालाई सजाइन् र ती दुवैबीच युद्धको विधान तयार गरिन्। जसले राजालाई कैद गर्न सक्थे उसको जीत हुन्थ्यो। यसरी मन्दोदरी रावणसँग बसेर चेस खेल्ने गर्थिन् किनभने यसरी खेल्दा रावणको युद्ध गर्ने इच्छाले अभिव्यक्ति पाउँथ्यो।
    तपाईंले टेलिभिजन वा प्रत्यक्षरूपले के हेनुभएको होला, कहिलेकाहीं खेल खेल्दाखेल्दै कोही खिलाडी बेस्सरी कराउन थाल्छ भने कोही आफ्नो रैकेटलाई भुईंमा बेस्सरी पछार्छ। बक्सिङ खेल्ने खेलाडीहरूको त प्राय: रिसाएर कराउने बानी आम भइसकेको छ। यदि तपाईंलाई रिस उठिरहेको छ भने तपाईंले पनि आफ्नो लागि यस्तै केही तरिका अपनाउन सक्नुहुन्छ। कोठामा गएर बेस्सरी कराउनुहोस् वा बक्सिङगको अभ्यास गर्ने एउटा ब्याग किनेर घर ल्याउनु होस् र त्यसमाथि आफ्नो रिस पोख्नुहोस्। यसरी गर्दा तपाईंभित्र रहेको रिस बाहिर आउँछ र तपाईंले शान्तिको अनुभूति गर्नुहुन्छ।