नेपालमा वैशाखदेखि नयाँ वर्ष आरम्भ हुन्छ । फागुन र चैत महिनादेखि बिक्रीका लागि यहाँ पात्रो र भित्तेपात्रो (क्यालेन्डर)को बाढी नै आउँछ । एकपटक खरिद गरेपछि वर्षभरि काम लाग्ने भएकोले मानिसहरू पात्रो वा भित्तेपात्रो किन्न रुचाउँछन् । औसत नेपालीहरूको घरघरमा एउटा पात्रो र क्यालेन्डर झुन्डिरहेको सहजै देख्न सकिन्छ ।
नेपालमा तोयनाथको पात्रो, सूर्यपात्रो (पञ्चा·) र बाबुरामको पात्रो सुप्रसिद्ध मानिन्छ । यी तीनजनाको पात्रो नेपालको ७५ जिल्लामैं पाइन्छ । भनिन्छ, पात्रोले संस्कृति र संस्कारसम्बन्धी दर्शन दिन्छ । यी तीनवटै पात्रोमा केही कुरा थपघट भएपनि आफ्नो ठाउँमा यिनीहरू ठीकै देखिन्छन् र नेपाली हिन्दूहरू यसमा विश्वाससमेत गर्दछन् । त्यसो त नरनाथ पात्रो पनि नेपालमा लोकप्रिय छ, अरूझैं यो जहाँतहीँ बिक्रीमा राखिंदैन ।
प्रत्येक पात्रोहरूले राजा वृहस्पति र मन्त्री शनि भन्दै २०७० सालको वार्षिक भविष्यबाट आरम्भ गर्दछन् । त्यसपछि मेषादि राशिको गोचर फल वर्णन गरिएको हुन्छ । आजकल पात्रोमा सरकारी, सार्वजनिक बिदा, दिवारात्रि मुर्हूत, वाणपञ्चक, बाखेला तथा प्रथम लग्न सारणी, आदि चक्र, दशमलग्न सारणी द्वादशभाव, वर्ष कुण्डली र जन्मभाव गोचर छापिएको हुन्छ । त्यस्तै यिनमा ग्रहहरूको मित्रादि, सर्वघात चक्र, वर्ष प्रवेश तालिका, विवाह, व्रतबन्धको शुभसाइत, शुद्धिचक्र आदि इत्यादि दिएको देखिन्छ । सनातन धर्ममा यस्ता पात्रोहरूको आफ्नै विशेष महत्त्व हुन्छ । भविष्यमा समेत यस्ता पात्रोहरूको महत्त्व घट्ने देखिंदैन । नेपालको तराई क्षेत्रमा भारतबाट प्रकाशित हुने ऋषिकेश पञ्चा·को बिक्री पनि राम्रै छ । नेपाली हिन्दूहरू जतिसुकै कट्टर भएपनि धर्म, संस्कार र चाडपर्व मनाउँदा यस्तै पात्रोहरूको सहारा र सेवा लिन्छन् । यस्ता पात्रोहरूको ५०/६० रुपियाँ सालाखाला पर्ने गर्दछ ।
त्यस्तै नयाँ वर्षको आरम्भअगावै यहाँ भित्तेपात्रो (क्यालेन्डर)को पनि बाढी नै आउँछ । रु. ३५ देखि पचाससम्म पर्ने यस्ता भित्तेपात्रोहरूमा समेत राशिफल, सार्वजनिक बिदा, विवाह, व्रतबन्धका मितिहरू उल्लेख गरिएका हुन्छन् । वीरगंज बजारमा अहिले करिब १ दर्जन किसिमका यस्ता भित्तेपात्रोहरू उपलब्ध छन् । आजकल त विभिन्न सङ्घसंस्था, सरकारी तथा निजी कार्यालय तथा कर्मचारी युनियनहरूले समेत भित्तेपात्रो छाप्ने र वितरण गर्ने गरेका छन् । नेपाल राष्ट्र बैंक र नेपाल बैंक लि.का भित्तेपात्रोहरू स्तरीय र सफा देखिन्छन् । कतिपय भित्तेपात्रोहरूले नै पात्रो (पञ्चा·)को काम गर्ने हुँदा अचेल पात्रोको बिक्रीमा असर परेको छ।
त्यस्तै नयाँ वर्ष आउनुअगावै ‘राशिफल’समेत निकै प्रकाशित हुन्छन् । बार्ह राशिका छुट्टाछुट्टै राशिफल रु. २० देखि ३० सम्म पर्ने गर्दछ । सनातनवादीहरू राशिफलमा समेत खुबै विश्वास गर्दछन् । राशिफल पढेर आफ्नो सुनौलो बिहानीको सुरुआत गर्नेहरूको सङ्ख्या पनि कम छैन । मान्छेहरू राशिफलतर्फ आकर्षित भएकाले दैनिक पत्रपत्रिका, रेडियो, टेलिभिजनहरूसमेतले दैनिक राशिफल वर्णन गरिरहेको पाइन्छ । इन्टरनेटबाट आफ्नो राशिफल हेर्नेहरू पनि थुप्रै भेटिन्छन् ।
समग्रमा हेर्दा पात्रो, भित्तेपात्रो, राशिफलको कार्य उस्ताउस्तै प्रतीत भए पनि यी तीनवटैको छुट्टाछुट्टै र आफ्नै विशेष महत्त्व छ ।
नयाँ वर्ष २०७० आउन केही समय मात्र बाँकी छ । बजारमा आएका यी तीनवटै प्रकाशनहरू धमाधम बिक्री भइरहेका देखिन्छन् । कर्मकाण्ड गर्ने गुरु, पुरोहित, पण्डितहरूको झोलामा यस्तो पात्रो अवश्य नै भेटिन्छन् । तर ज्योतिष पण्डितहरूले सम्पूर्ण कुरा समेटेर पात्रो प्रकाशित गर्दासमेत केही पुरेतहरूले हिन्दू शास्त्र र संस्कारविपरीत कर्मकाण्ड गराउने गरेको पाइएकोले अब पुरेत्याइँ गर्नसमेत आचारसंहिता लागू हुने भएको छ । धर्मशास्त्रको अपव्याख्या गरी आफूखुशी फाइदा लिने विकृति बढेकाले त्यसलाई रोक्न धर्म–संस्कारविपरीत पुरेत्याइँ गर्नेहरू कारबाईमा पर्ने भएका छन् । राष्ट्रिय धर्मसभा नेपालले यस्तो नीति ल्याउन लागेको छ । राष्ट्रिय धर्मसभा नेपाल तथा नेपाल पञ्चा· निर्णायक समितिका अध्यक्ष डा. माधव भट्टराईले यस्तो कुरा बताएका हुन् । भनिन्छ, यही चैत २३ र २४ गते राजधानीमा हुने ‘पण्डित सम्मेलन’ले आचारसंहिताविपरीत पुरेत्याइँ गर्नेहरूको छिनोफानो गर्ने भएका छन् । भनिन्छ, यो सम्मेलनमा ६०० प्रतिनिधि पण्डितले भाग लिंदैछन् । अब उपरान्त पण्डित पुरोहितको योग्यता र तह निर्धारणसमेत गरिने भएको छ ।
अचेल मृत्युसंस्कार पूरा गर्न तीन दिन, ५ दिन अथवा १० दिन किरिया बसे हुन्छ भन्ने हल्ला चलाइएको छ, जसलाई धर्मशास्त्रले मानेको छ ।
वास्तवमा हिन्दू धर्मका कतिपय कठोर र यातनापूर्ण विधि विधान खुकुलो बनाउनुपर्ने समयअनुसारको चाहना भए तापनि धर्मशास्त्रविपरीत भन्दै कट्टर पण्डित पुरोहितहरूले रोक लगाउँदै आएका छन् । चैत २३–२४ को पण्डित सम्मेलनसमेतले पुरातन विधिविधान र धर्मशास्त्रलाई परिवर्तन गर्ने यथास्थितिमा राख्ने सड्ढेत दिएका छन् । अस्तु ।
