नेपाल भारत सीमावर्ती साइनो

- चन्द्रकिशोर
सीमा क्षेत्रका बासिन्दाहरू जहाँ बसेका छन् त्यहाँ इतिहासमा कैयौ राज्यहरूको निर्माण र पतन हुदै रह्यो । ती बस्तीहरू त्यही छन्, केवल कालखण्ड अनुसार राजनीतिक सिमानाहरू कोरिंदै गएका छन् । अहिले नेपाल र भारत दुई सार्वभौम देशका रूपमा छन् । निश्चय पनि, नेपाल–भारतबीचको धार्मिक, सामाजिक र सांस्कृतिक सम्बन्ध अविभाज्य छ । भन्न के खोजिएको हो भने राज्यहरूको निर्माण शुरु हुनुभन्दा पहिलेदेखि नै यहाँका सम्बन्धहरू अविभाज्य छन् । पछिल्ला दशकहरूमा यसलाई ‘रोटी–बेटीको सम्बन्ध’ भनेर चिनाइयो, तर अब यो सम्बन्ध पुनर्लेखनको खोजीमा छ । सीमावर्ती भारतीय राज्य बिहार, रक्सोैलका पत्रकार अशोककुमार भन्छन्– “हामी भारततिर नै वैवाहिक सम्बन्ध गर्न रुचाउँछौ” । सीमावारिपारि वैवाहिक सम्बन्ध अहिले पनि भइराखेका छन्, तर तुलनात्मकरूपमा पहिलेभन्दा त्यसमा कमी आउँदै गएको छ । भारततिरका उतैतिर र नेपालतिरका नेपालतिर नै बिहेबारी गर्न रुचाउँदै छन् । यसका पछाडि दुवैतिर विकसित सामाजिक–आर्थिक आधारहरूले उत्प्रेरित गरेको छ । पहिले भारतीय राज्य हरियाणा– पन्जाबमा कृषि मजदुरीका लागि जाने तराईका बासिन्दाहरू विस्तारै खाडी मुलुकतिर डोरिएका छन् । बरु काठमाडौंकै काठ क्षेत्रमा धान काट्न बर्सेनि पुग्नेहरू कम छैनन् । अर्थात् रोजगारी र रगतको नाताले बाँधिएको सम्बन्धलाई जोड्ने सूत्रहरू पातलिंदै गएका छन् ।
    नेपाल भारतबीचको सम्बन्धलाई कुनै एउटा घटना विशेषको आधारमा व्याख्या गर्न सकिंदैन । यो कुरा जति तथ्यपरक छ, त्यतिकै नेपाल भारत सम्बन्धलाई राम र देवी सीताको उदाहरण दिएर मात्र बुझ्न र बुझाउन सकिंदैन । समयको बदलिंदो धारसँगै सम्बन्धमा आयाम थपिंदै गएका छन् । दिल्ली र काठमाडौंको सम्बन्ध आफ्नो ठाउँमा छ भने सीमावर्ती क्षेत्रका बासिन्दाहरूको साइनो आफ्नै प्रकारका छन् । सीमावर्ती क्षेत्रका बासिन्दाबीच सम्बन्धको आधारमा काठमाडौं र दिल्लीको सम्बन्ध परिभाषित हुनुपर्ने हो तर काठमाडौं र दिल्लीको सम्बन्धको आधारमा सीमावर्ती सम्बन्धलाई जोडने अभ्यासहरू पनि भइराखेको छ ।
    नेपाल र भारतबीच तीन प्रकारका स्वार्थहरू छन् । एक, ऋयलखभचनष्लन क्ष्लतभचभकतक (कुरा मिल्ने स्वार्थहरू) उदाहरण – ऐतिहासिक, धार्मिक, सामाजिक सम्बन्धका कुराहरू । दुई इखभचबिउउष्लन क्ष्लतभचभकतक (जहाँ दुवै राष्ट्र एउटै कुरामा रुचि राख्छन् र आफ्नो अधिकतम फाइदा खोज्छन्) उदाहरण– जलस्रोत, व्यापार आदिका कुरा । तीन ऋयलाष्अितष्लन क्ष्लतभचभकतक (स्वार्थ नमिल्ने कुरा) उदाहरण– सन् पचासको सन्धि, सुरक्षाको अवधारणा । नेपाल भारत सम्बन्धबारे अहिलेसम्मको बिन्दुसम्म आइपुग्दा यी दुई मुलुक सम्बन्धलाई बँुदागतरूपमा विज्ञहरू यसरी नै परिभाषित गर्न रुचाउँछन् । हो पनि, नेपाल भारतबीच सम्बन्धलाई वस्तुनिष्ठरूपमा बुझ्नका लागि यी तीनै प्रकारको आधार अथ्र्याउन सहज हुन सक्छ । नेपालको भारतसँगको सुसम्बन्ध नै समस्याको समाधान हो । भारतसँग सुमधुर सम्बन्ध विकसित गर्दै लैजानु बाहेक अर्को विकल्प छैन ।
    आधुनिक भारत र आधुनिक नेपालको इतिहास छोटो भए पनि यस क्षेत्रका बासिन्दाबीच सम्बन्ध अत्यन्त पुरानो छ । नेपाल भारत सम्बन्धलाई तात्कालिक लाभहानिको तथ्यगत जोड घटाउभन्दा पनि दीर्घकालीन दुईपक्षीय हिततिर डोर्‍याउन दुईतिरकै नागरिक समाजको सक्रियताको खाँचो छ । नागरिक तहका सम्बन्धहरू जोड्ने काम नभएसम्म अन्य प्रयास कारगर हुँदैन । यस सन्दर्भमा सीमावर्ती क्षेत्रका बासिन्दामाझको सम्बन्ध उपयोगी हुन सक्छ । नेपाल भारत सम्बन्धलाई मजबुत बनाउन सीमावर्ती क्षेत्रका बासिन्दाको भूमिका प्रभावकारी हुन सक्छ । यसका लागि सीमावर्ती क्षेत्रका बासिन्दाहरूले बेलैमा विचार पुर्‍याउनु ढिलो हुँदै गएको छ । हामीबीच खुला सीमा छ र यो सीमाको खुलापन नै हाम्रो सम्बन्धको मौलिक पक्ष हो । विश्वका अरू मुलुकहरू भन्दा नेपाल भारतबीचको सम्बन्धलाई सीमाको खुलापनले नै पृथक बनाएको छ ।
    इतिहासको नासोको रूपमा रहेको खुला सिमानाको उपयोगिता आउने पुस्तासम्मका लागि छ । त्यसका लागि हामीले खुला सिमानाको लाभबारे फराकिलो बुझाइ बनाउन जरुरी छ । खुला सीमाले गर्दा सीमावर्ती क्षेत्रमा सम्बन्धका सूत्रहरू कसरी जेलिएका छन्, त्यसलाई पनि केलाउन जरुरी छ । यी सबले गर्दा सम्बन्धको आवश्यकता जनस्तरमा फराकिलो बन्छ । यसका लागि मिडियाले प्रभावकारी भूमिका खेल्न सक्छ । मिडियालाई दुई पक्षबीचको सम्बन्धका आधारहरूलाई विस्तार गर्न अन्तक्र्रियाहरूको संस्थागत आवश्यकता छ । समाजका अन्य स·ठित संस्थाहरूले पनि सीमा वारिपारि जोड्ने काम गर्न सक्छन् । इतिहासको नासोलाई दुवैतिरको फाइदा पुगोस्, त्यसका लागि वर्तमानले क्रियाशीलता देखाउनै पर्छ ।
    २००७ सालको सेरोफेरोमा तराईका बासिन्दाले पारिपट्टि शहर–बजारमा घर बनाउनु प्रतिष्ठाको सूचक मानिन्थ्यो । नेपाली सीमासँग जोडिएका भारतीय बजारहरूमा नेपालीहरूका घर हुन्थे, बरु आफ्नै जिल्लाको सदरमुकाममा घडेरी किन्न त्यति उत्साह हुँदैन थियो । शिक्षा, स्वास्थ्य, व्यावसायिक कारोबार सबै दक्षिणतिर डोरिएको थियो । एउटा जिल्लाबाट अर्को जिल्ला जान वा जिल्ला सदरमुकामबाट गाउँतिर जानुपर्दा छिमेककै बाटो भएर गुज्रिनुपथ्र्यो । विस्तारै यो स्थितिमा फेरबदल आउन थाल्यो । पछिल्ला छ दशकमा पारिपट्टिको निर्भरतामा धेरै कमी आएको छ । आफ्नै सदरमुकाममा बसोबास गर्ने मनोविज्ञान बढेको छ । तराईका जिल्ला सदरमुकामको जनसङ्ख्या ह्वात्तै बढ्दै गएको छ । शिक्षा र स्वास्थ्य सेवाका लागि बरु सीमावर्तीहरू यतै आउन थालेका छन् । नेपालगंजबाट पारिको रुपैडिया पढ्न जाने आम प्रवृत्तिलाई  अपवाद मान्न सकिन्छ । दुई दशक पहिलेसम्म पारिको शहरहरूमा पढ्न जाने नेपालीहरूको सङ्ख्या बढी थियो । तराईकै जिल्लाहरूमा पठनपाठनका सुविधाहरू थपिएका छन् र राजधानी काठमाडौं निकै पायक बनेको छ । काठमाडौंमा तराईबाट पढ्न जानेहरूको सङ्ख्या निकै थपिएको छ । पहिले मध्य र पूर्वी तराईका बासिन्दा बिहारको दरभ·ा उपचारका लागि जान्थे, अब धरानले आकर्षित गरेको छ । बदलिएको यो प्रवाहलाई यसरी भन्न सकिन्छ, सीमाञ्चलमा दक्षिणमुखी प्रवाह मोडिएर केन्द्रतिर जान थालेको छ ।
    नेपालपट्टि बरु उताको  राजनीतिक उठापटकबारे थोरबहुत उत्सुकता हुन्छ तर पारिपट्टि खासै जानकारी भएको पाइँदैन । तराईवासीमा बिहार र उत्तरप्रदेशको राजनीतिबारे सामान्य ज्ञान राख्नेहरू बढी छन् तर पटना र लखनऊमा नेपालबारे त्यहाँको बौद्धिक वर्गमा पनि कमजोर जानकारी पाइन्छ ।  त्यहाँको प्रशासनिक संरचनाबारे यता र यताको बारे उता खासै आम जानकारी हँुदैन । मुख्य दुई सीमावर्ती भारतीय राज्य बिहार र उत्तरप्रदेशका प्रमुख शहरहरूमा नेपाल मामिलाबारे जानकारी राख्नेहरू पातलिंदै गएका छन् । फणीश्वरनाथ रेणु, रामवृक्ष बेनिपुरी, देवेन्द्र सिंह, भोला चटर्जी जस्ताको सन्दर्भ  अहिलेको पुस्ताका लागि मिथकजस्तै हुँदै गएको छ ।
    पहिले सीमा खुला थियो, नाकाहरू सहज र सुलभ थिए । अब त्यहाँ दुवैतिरबाट सुरक्षा बन्दोबस्ती बढ्दै गएको छ । भारततिर सशस्त्र सुरक्षा बल र नेपालतिर सशस्त्र प्रहरीलाई सीमा निगरानी राख्ने जिम्मेवारी दिइएको छ । भारतीय पक्षबाट नेपाली तुलनामा सीमामा बढी निगरानी बढाइएको छ । आम नेपालीको परम्परागत दैनिकीमा दबाब बढेको छ । आम मानिसले कठिनाई बेहोरी राखेको भए तापनि स·ठित अवैध कारोबारीहरू दुवैतिर गुलजार भइराखेका छन् । सीमा क्षेत्रमा भारतीय रुपियाँ सहज प्राप्य छैन, नक्कली रुपियाँको कारोबार गर्नेहरू वा भारतीय रुपियाँ सटही गर्नेहरू मौलाएका छन् । पहिले केवल भारतीय नक्कली रुपियाँको कारोबार हुन्थ्यो भने अवैध कारोबारीहरूले नक्कली नेपाली नोट पनि ल्याएका छन् । सीमा क्षेत्रमा तस्करीको चरित्र पहिले पनि थियो, वारिपारि केही मानिसको जीविका पनि मूल्यान्तरको लाभ उठाउनमा टिकेको थियो । अब, पारिको सस्तो वारि र वारिको सस्तो पारि मात्र जाँदैन, तेस्रो मुलुकका लागि पनि स·ठित अवैध कारोबारीहरू देखिन थालेका छन् । सीमापार अपराधको जालो तेस्रो मुलुकसँग पनि जोडिन थालेको छ । खुला सीमाको मौका छोपी अनेक तत्त्व र पक्ष सक्रिय देखिएका छन् र उनीहरूका कारण नै काठमाडौं र दिल्लीको दृष्टिकोण बदलिंदै गएको छ । अर्थात् सीमा क्षेत्रको सम्बन्धमा एउटा नयाँ मोड आउन थालेको छ । तारबारले छेकवार नलाइए पनि कतिपय प्रकारका पर्खालहरू खडा हुँदै गइरहेका छन् ।
    पछिल्लो नागरिकताको वितरणका बेला बहती ग·ाको लाभ लिंदै भित्रिएका ‘नवनागरिकहरू’ले ग्रहण गरेको सामाजिक– आर्थिक लाभले गर्दा यहाँको रैथाने बासिन्दामा असन्तोष बढ्दै गएको छ । पहिले यतातिर के बुझाइ थियो भने दोहोरो नागरिकता लिएकाहरूलाई पारिपट्टि सामाजिक स्वीकार्यता छ ।  तर पछिल्लो समयमा पारिपट्टि पनि दोहोरो नागरिकता लिई दुवैतिर अवैध कारोबार गर्नेहरूबारे जनस्तरमा विरोध सुनिन थालिएको छ, प्रशासनिक निगरानी थपिएको छ । नवनागरिकहरूको समाजिक प्रकोपले पनि सम्बन्धमा खाल्डो खन्ने काम गरेको छ ।  
    एक दशक पहिलेसम्म दुवैतिरका सीमाञ्चल क्षेत्र तुलनात्मकरूपमा उपेक्षित थियो । दक्षिणी क्षेत्रभन्दा उत्तरका राजमार्ग छेउछाउ बढी गुलजार हुने र पारिपट्टि पनि सीमान्त शहर र बजारहरू ओझेलमा राखिएका थिए । अहिले भारत सरकारले उत्तरप्रदेश र बिहारमा सीमा समान्तर राष्ट्रिय राजमार्ग निर्माण गर्न थालेको छ। रेलवे सेवालाई ब्रोडगेजमा बदलिंदै छ । सीमा शहरहरूको स्तरोन्नति गरिएको छ । विकासले ल्याएको बदलावले व्यावसायिक सम्बन्धलाई बहुआयाम दिंदै गएको छ ।
    सीमा क्षेत्रका सम्बन्धबारे दिल्ली र काठमाडौंमा अनेकौ कोणबाट हेर्न थालिएको छ । काठमाडौं र दिल्लीको  स्वार्थको आधारमा सीमावर्ती सम्बन्धलाई परिभाषित गर्ने काम भइराखेको छ । सीमा क्षेत्रमा रहेको अपेक्षा, आकाङ्क्षा र अप्ठयाराहरूलाई सीमावर्तीहरूकै आँखाले हेर्ने र त्यसलाई सहज बनाउने काम टाढा हुँदै गएको छ।
    सम्बन्धका सूत्रहरू फेरिंदै जानु, पारम्परिक धरातल भासिदै जानु र नयाँ आयामहरू उदय हुने स्थितिले गर्दा सीमावर्ती सम्बन्ध सङ्क्रमणकालबाट गुज्रिदै गइराखेको छ । जहाँ भावनात्मक पक्ष पछाडि पर्दै गएको छ । यस परिप्रेक्ष्यमा इतिहासको नासोको रूपमा रहेको सीमाञ्चल सम्बन्धलाई आत्मीय र आकर्षकयुक्त बनाइराख्न स·ठित प्रयासको खाँचो ढिलो हुँदै गइराखेको छ । समाजको विभिन्न स्तरमा हुने स·ठित संवाद र सम्पर्कले नै एक अर्काप्रति बदलिंदो सन्दर्भमा पनि बुझाइलाई फराकिलो र परिपक्व बनाउँंछ । सीमाञ्चलको विशेष सम्बन्ध बुझेर नै होला, नेपालमा क्रियाशील दातृ समुदायले सीमापार सम्बन्धबारे संवाद गराउन सहयोग गर्न थालेको छ । तर यस्ता संवादहरू आफ्नै प्रयासमा भए सर्वोत्तम ।