प्रिय महोदय, सप्रेम हरिस्मरण । तपाईंका प्रश्नहरूको उत्तर निम्नलिखित छन्–
भगवत्बुद्धिको सेवा
तपाईंसँग जे छ, त्यो सबै भगवान्को हो । घरद्वार, धनसम्पत्ति, कुटुम्ब–परिवार सबै भगवान्कै हो । तपाईं त उनीहरू सबैको यथायोग्य सेवा र सदुपयोग गर्नको लागि भगवान्द्वारा नियुक्ति गरिएको मुनिम हुनुहुन्छ । तपाईंले जुन वस्तुहरू आफ्नो सुखभोगको लागि पाएको ठान्नुभएको छ, यही नै तपाईंको भूल हो । तपाईं त्यस वस्तुहरूका मालिक कदापि हुनुहुन्न र ती वस्तुहरू तपाईंको भोगको लागि मात्र हो । तपाईं गृहस्थी हुनुहुन्छ, यो सही हो । तर, गृहस्थीको अर्थ घरको मालिक होइन । गृहस्थीको अर्थ घरको सेवक हो । घरमा जति मानिसहरू छन्, ती सबै तपाईंका सेव्य हुन् । तपाईंले यथायोग्य व्यवहार गरेर ती सबैको सेवा गर्नुपर्दछ । सेवा गर्नदेखि नभाग्नुस् र कोही आफ्नो नमान्नुस् । इमानदार मुनिमले मालिकको कारोबारको रेखदेख र स्याहारसम्भार पूरै सावधानीको साथ गर्दछ, परन्तु आफ्नो केही मान्दैन । उसले वफादारीपूर्वक सजग भएर काम नगरेमा ऊ नमकहराम कहलिन्छ र मालिकको धनमाथि मन लगाएमा बेइमान कहलाउँछ । यसैगरी तपाईंले घरलाई मालिकको पसल ठानेर उनीद्वारा दिइएको उनकै वस्तुहरूले उनैको आज्ञानुसार यथायोग्य उनको सेवा गर्दै रहनुहोस् । यस कर्तव्यपालनबाट कहिले पनि नचूक्नुहोस् ।
धन साथमा जाँदैन, यो यहीं रहन्छ र साँचो कुरा यो हो कि कुनै खाल्डोमा जमेको पानी केही दिनमा फोहर, दुर्गन्धयुक्त, विषालु र पिउनेहरूको लागि रोगरूपी फल बन्दछ, त्यसैगरी सदुपयोगरहित जम्मा गरिएको धन धेरै पीडा दिने कारक तत्त्व बन्दछ । धनलाई आफ्नो नमानेर भगवान्को कार्यमा त्यसलाई मुक्तहस्तले उपयोग गर्नुपर्दछ । असलमा धन तपाईंलाई यसै कार्यको लागि प्राप्त भएको हो । मालिकको वस्तु मालिकले माग गर्दा नदिनु र आफ्नो मानेर मोहवश आफ्नो अधीनमा राख्ने प्रयत्न गर्नु अपराध हो, त्यसैगरी भगवान्को वस्तु भगवान्ले माग गर्दा ममता र अहंकारवश उनलाई नदिनु पनि ठूलो अपराध हो । जहाँ जुन वस्तुको अभाव छ, ठानौं भगवान्ले त्यही वस्तु माग गर्दैछन् । भगवान्को यस मागलाई नमान्ने भगवान्को चोर कहलाउँछ । मर्नुभन्दा पहिले वा मर्ने बेलामा त्यो वस्तु ऊसँग छिनिन्छ किनकि त्यो वस्तु उसको हुँदै होइन, बेइमानी र चोरीको अपराधमा दण्डस्वरूप उसलाई परलोकमा भीषण दु:ख र नराम्रो योनिहरूको प्राप्ति विशेषरूपले हुन्छ । त्यसैले जहाँ गरिबी छ, जहाँ दु:ख छ, जहाँ अन्न–वस्त्र र आश्रयको अभाव छ, त्यहीं आदरपूर्वक भगवान्को वस्तु भगवान्लाई अर्पण गरिरहनुपर्दछ । तर यस अर्पणमा अभिमान गर्नुहुँदैन । जसको वस्तु थियो, उनले माग गर्दा उनैलाई दिएपछि यसमा अभिमान गरिरहनुपर्दैन । यो त साधारण कर्तव्यपालन मात्र थियो ।
प्रेमभावको सेवा
निर्मल प्रेमभावले तन–मन–धनले सबैको सेवा गर्नुपर्दछ । प्रेममा उँmच–नीचको भावना नभएर बराबरीको भावना हुन्छ । वरं प्रेमास्पद विशेष आदरको पात्र हुन्छ । आमा, पत्नी वा मित्रले आफ्नो सन्तान, पति वा मित्रको सेवा गर्दछ, यहाँ मनमा यही रहन्छ कि कसरी स्वाभाविक सेवाले तिनीहरूलाई सुख दिन सकिन्छ । तिनीहरूलाई सुख दिनुमा नै सुख मिल्दछ, अन्य कुनै उद्देश्य हुँदैन र यस सेवाको लागि उनीहरू ठूलोभन्दा ठूलो त्याग सजिलै गर्दछन् । यस त्यागमा उनीहरूलाई कुनै क्षोभ हुँदैन, वरं आनन्द प्राप्त हुन्छ र गर्न नसकेमा दु:ख हुन्छ । प्रेम प्रतिक्षण बढ्दछ, ‘प्रतिक्षणवर्धमानम्’ । त्यसैले प्रेमपूर्वक गर्ने सेवा प्रतिपल बढी रहन्छ । यसमा कहिले उकताहट हुँदैन र यस्तो सेवाको कुनै सीमा निर्धारण हुँदैन । जति गर्यो त्यति नै कम । यसमा न उपकारको भावना हुन्छ र न बदलाको । न कहिले अनुग्रहको भावना हुन्छ र न मनमा कुनै गौरव वा अभिमान नै हुन्छ । यसमा सेव्यलाई सुखी देखेर मनमा प्रेमवश स्वाभाविकरूपले सुख मिल्दछ र यसै सुखको अभिलाषाको कारण अझै धेरै सेवा गरिन्छ । यस सेवामा उत्साह र सेवाभाव बढी नै रहन्छ । यसमा गरिएको सेवाको स्मृति हुँदैन किनकि यो सेवामा उपकाररूप हुँदैन, यो त आत्मसुख सम्पादनको चेष्टा मात्र हो । जस्तो आफ्नो भलो गरेर कसैले यो मान्दैन कि मैले कसैको उपकार गरेको छु, यसै प्रकार प्रेमाभावले गरिएको सेवामा ‘स्व’भाव रहनाले उपकारको भावना रहँदैन । ‘पर’लाई ‘स्व’ र ‘स्व’लाई ‘पर’ बनाएर दुवैलाई एकीकरण गर्नु प्रेमको नै काम हो ।
दयावृत्तिको सेवा
प्रेमभाव छैन भने दयाले सेवा गर्नुपर्दछ । प्रेममा जस्तै दयामा सेवा ग्रहण गर्नेप्रति सम्मानको शुद्धभाव सेव्यभाव हुँदैन र न बराबरीको भाव नै रहन्छ । दया उसैलाई गरिन्छ, जो ‘दयाको पात्र’ हुन्छ । यसको यही अर्थ हुन्छ कि दयावश जसको सेवा गरिन्छ, ऊ दया पाउन योग्य हुन्छ र सेवा गर्ने दयालु हुन्छ । संसारमा कुनै पनि स्वाभिमानी जीव अर्काको दयाको पात्र बन्न चाहँदैन । बाध्य भएर बन्नुपर्दछ । दया पाउने मनुष्य आफूलाई सधैं दबिएको महसुस गर्दछ । उसमा बराबरीको भावले आफ्नो शिर उँचो गर्ने हिम्मत हुँदैन । यस्तो गरेमा उसलाई कृतघ्न या अकृतज्ञ भनिन्छ । यो कुरा प्रेममा हुँदैन । यसैले प्रेमको स्तर दयाभन्दा धेरै उँचो छ। यति हुँदा पनि दयाको स्थान उँचो छ । दया साधुपुरुषको स्वभाव हुन्छ, जुन ह्दय ठूलोभन्दा ठूलो दु:खमा पनि सधैं निर्विकार, सम र अचल रहन्छ, अनि अरूको दु:खमा तुरुन्त पगलिन्छ र उसलाई त्यो दु:ख सहन हुन सक्दैन ।
कविहरूले सन्त–ह्दयलाई मख्खनको समान कोमल बताएका छन्, तर असलमा कविहरूले सन्त–ह्दयको यथार्थ निरूपण गर्न सकेनन् किनकि मख्खन त स्वयं तापमा पगलिन्छ, तर सन्त आफ्नो तापले कहिले पनि पगलिन्दैन । उनीहरूले आफ्नो दु:खहरूको कहिले पनि पर्वाह गर्दैनन् । महान् पवित्र आत्मा सन्त त अरूको तापले द्रवित हुन्छन् । पर–दु:ख देखेर दयालु पुरुषको ह्दयमा दयाको पवित्र आवेश उत्पन्न हुन्छ र त्यो आवेशको यति प्रभाव हुन्छ कि त्यस समय उसलाई यो पनि थाहा हुँदैन कि जसको दु:ख देखेर दयाको आवेश उत्पन्न भएको छ त्यो आफ्नो हो वा अरू, मित्र हो वा शत्रु । शास्त्रमा भनिएको छ–
परे वा बन्धुवर्गें वा मित्रे द्वेष्टरि वा तथा ।
आपन्ने रक्षितव्यं तु दयैषा परिकीर्तिता ।। (अत्रिसंहिता)
‘अर्का हो वा आफ्नो, मित्र हो वा शत्रु, कसैलाई पनि दु:खमा देखेर रक्षा गर्ने जुन स्वाभाविक चेष्टा उत्पन्न हुन्छ, त्यसैको नाम दया हो ।’
शुद्ध दयाको भावले गरिएको सेवामा अनुग्रहको भावना हुँदैन । त्यहाँ त दयाको वृत्तिले ह्दय यति प्रभावित हुन्छ कि दु:खीलाई दु:खबाट बचाउने सक्रिय प्रयत्न नगरूञ्जेलसम्म उसलाई शान्ति नै हुँदैन । सारांशमा यो हो कि दयालु पुरुषले दीनहरूको सेवा आफ्नो ह्दयको प्रसन्नता र शान्तिको लागि गर्दछ । जहाँ आफ्नो र अरूको भेद छ । आफ्नो वा आफ्नो मित्र हो भने दु:ख हटाउने चेष्टा गर्नु, अरू वा शत्रु हो भने उसको दु:ख देखेर उपेक्षा गर्नु, यो शुद्ध दयाको कार्य होइन । शुद्ध दयालाई भेदजनित उपेक्षा कहिले पनि सहन हुँदैन । हिजोआज जुन उपकार या सेवा–कार्य हुन्छ, त्यो प्राय: शुद्ध दयाको भावनाले गरिंदैन, ईश्वरबुद्धि या प्रेमभावको त कुरै बेग्लै भयो । कसैको सेवा गरेपछि त्यसलाई बिर्सनु नै राम्रो हुन्छ । त्यसको पहिचान पनि राम्रो होइन । यस्तो चेष्टा त कहिले पनि गर्नुहुँदैन कि तपाईंद्वारा कुनै समय सेवा ग्रहण गर्ने मनुष्य हिच्किचाउनु परोस्, पश्चाताप गर्नु परोस्, आफ्नो हार्दिक शुभ विचारहरूलाई दबाउनु या छोड्नु परोस् र बदलामा उसले तपाईंलाई केही गर्नु परोस् । कसैलाई केही दिनुपरेमा गुपचुपरूपमा दिनुपर्दछ, जसले गर्दा उसलाई अरूको सामुन्ने अपमानित हुनु नपरोस् । त्यसलाई सदा गुप्त राख्नुपर्दछ । कहिले पनि यस कार्यको लागि उसमाथि अनुग्रह गरेको नपर।ेस् र न उसमाथि कुनै कुराको दबाब परोस्, उसले बदलामा केही चुकाओस् भन्ने आशा पनि राख्नुहुँदैन । भगवान्को वस्तु भगवान्को काममा लाग्यो भनी प्रसन्न रहनुपर्दछ । शेष प्रभुकृपा ।
भगवत्बुद्धिको सेवा
तपाईंसँग जे छ, त्यो सबै भगवान्को हो । घरद्वार, धनसम्पत्ति, कुटुम्ब–परिवार सबै भगवान्कै हो । तपाईं त उनीहरू सबैको यथायोग्य सेवा र सदुपयोग गर्नको लागि भगवान्द्वारा नियुक्ति गरिएको मुनिम हुनुहुन्छ । तपाईंले जुन वस्तुहरू आफ्नो सुखभोगको लागि पाएको ठान्नुभएको छ, यही नै तपाईंको भूल हो । तपाईं त्यस वस्तुहरूका मालिक कदापि हुनुहुन्न र ती वस्तुहरू तपाईंको भोगको लागि मात्र हो । तपाईं गृहस्थी हुनुहुन्छ, यो सही हो । तर, गृहस्थीको अर्थ घरको मालिक होइन । गृहस्थीको अर्थ घरको सेवक हो । घरमा जति मानिसहरू छन्, ती सबै तपाईंका सेव्य हुन् । तपाईंले यथायोग्य व्यवहार गरेर ती सबैको सेवा गर्नुपर्दछ । सेवा गर्नदेखि नभाग्नुस् र कोही आफ्नो नमान्नुस् । इमानदार मुनिमले मालिकको कारोबारको रेखदेख र स्याहारसम्भार पूरै सावधानीको साथ गर्दछ, परन्तु आफ्नो केही मान्दैन । उसले वफादारीपूर्वक सजग भएर काम नगरेमा ऊ नमकहराम कहलिन्छ र मालिकको धनमाथि मन लगाएमा बेइमान कहलाउँछ । यसैगरी तपाईंले घरलाई मालिकको पसल ठानेर उनीद्वारा दिइएको उनकै वस्तुहरूले उनैको आज्ञानुसार यथायोग्य उनको सेवा गर्दै रहनुहोस् । यस कर्तव्यपालनबाट कहिले पनि नचूक्नुहोस् ।
धन साथमा जाँदैन, यो यहीं रहन्छ र साँचो कुरा यो हो कि कुनै खाल्डोमा जमेको पानी केही दिनमा फोहर, दुर्गन्धयुक्त, विषालु र पिउनेहरूको लागि रोगरूपी फल बन्दछ, त्यसैगरी सदुपयोगरहित जम्मा गरिएको धन धेरै पीडा दिने कारक तत्त्व बन्दछ । धनलाई आफ्नो नमानेर भगवान्को कार्यमा त्यसलाई मुक्तहस्तले उपयोग गर्नुपर्दछ । असलमा धन तपाईंलाई यसै कार्यको लागि प्राप्त भएको हो । मालिकको वस्तु मालिकले माग गर्दा नदिनु र आफ्नो मानेर मोहवश आफ्नो अधीनमा राख्ने प्रयत्न गर्नु अपराध हो, त्यसैगरी भगवान्को वस्तु भगवान्ले माग गर्दा ममता र अहंकारवश उनलाई नदिनु पनि ठूलो अपराध हो । जहाँ जुन वस्तुको अभाव छ, ठानौं भगवान्ले त्यही वस्तु माग गर्दैछन् । भगवान्को यस मागलाई नमान्ने भगवान्को चोर कहलाउँछ । मर्नुभन्दा पहिले वा मर्ने बेलामा त्यो वस्तु ऊसँग छिनिन्छ किनकि त्यो वस्तु उसको हुँदै होइन, बेइमानी र चोरीको अपराधमा दण्डस्वरूप उसलाई परलोकमा भीषण दु:ख र नराम्रो योनिहरूको प्राप्ति विशेषरूपले हुन्छ । त्यसैले जहाँ गरिबी छ, जहाँ दु:ख छ, जहाँ अन्न–वस्त्र र आश्रयको अभाव छ, त्यहीं आदरपूर्वक भगवान्को वस्तु भगवान्लाई अर्पण गरिरहनुपर्दछ । तर यस अर्पणमा अभिमान गर्नुहुँदैन । जसको वस्तु थियो, उनले माग गर्दा उनैलाई दिएपछि यसमा अभिमान गरिरहनुपर्दैन । यो त साधारण कर्तव्यपालन मात्र थियो ।
प्रेमभावको सेवा
निर्मल प्रेमभावले तन–मन–धनले सबैको सेवा गर्नुपर्दछ । प्रेममा उँmच–नीचको भावना नभएर बराबरीको भावना हुन्छ । वरं प्रेमास्पद विशेष आदरको पात्र हुन्छ । आमा, पत्नी वा मित्रले आफ्नो सन्तान, पति वा मित्रको सेवा गर्दछ, यहाँ मनमा यही रहन्छ कि कसरी स्वाभाविक सेवाले तिनीहरूलाई सुख दिन सकिन्छ । तिनीहरूलाई सुख दिनुमा नै सुख मिल्दछ, अन्य कुनै उद्देश्य हुँदैन र यस सेवाको लागि उनीहरू ठूलोभन्दा ठूलो त्याग सजिलै गर्दछन् । यस त्यागमा उनीहरूलाई कुनै क्षोभ हुँदैन, वरं आनन्द प्राप्त हुन्छ र गर्न नसकेमा दु:ख हुन्छ । प्रेम प्रतिक्षण बढ्दछ, ‘प्रतिक्षणवर्धमानम्’ । त्यसैले प्रेमपूर्वक गर्ने सेवा प्रतिपल बढी रहन्छ । यसमा कहिले उकताहट हुँदैन र यस्तो सेवाको कुनै सीमा निर्धारण हुँदैन । जति गर्यो त्यति नै कम । यसमा न उपकारको भावना हुन्छ र न बदलाको । न कहिले अनुग्रहको भावना हुन्छ र न मनमा कुनै गौरव वा अभिमान नै हुन्छ । यसमा सेव्यलाई सुखी देखेर मनमा प्रेमवश स्वाभाविकरूपले सुख मिल्दछ र यसै सुखको अभिलाषाको कारण अझै धेरै सेवा गरिन्छ । यस सेवामा उत्साह र सेवाभाव बढी नै रहन्छ । यसमा गरिएको सेवाको स्मृति हुँदैन किनकि यो सेवामा उपकाररूप हुँदैन, यो त आत्मसुख सम्पादनको चेष्टा मात्र हो । जस्तो आफ्नो भलो गरेर कसैले यो मान्दैन कि मैले कसैको उपकार गरेको छु, यसै प्रकार प्रेमाभावले गरिएको सेवामा ‘स्व’भाव रहनाले उपकारको भावना रहँदैन । ‘पर’लाई ‘स्व’ र ‘स्व’लाई ‘पर’ बनाएर दुवैलाई एकीकरण गर्नु प्रेमको नै काम हो ।
दयावृत्तिको सेवा
प्रेमभाव छैन भने दयाले सेवा गर्नुपर्दछ । प्रेममा जस्तै दयामा सेवा ग्रहण गर्नेप्रति सम्मानको शुद्धभाव सेव्यभाव हुँदैन र न बराबरीको भाव नै रहन्छ । दया उसैलाई गरिन्छ, जो ‘दयाको पात्र’ हुन्छ । यसको यही अर्थ हुन्छ कि दयावश जसको सेवा गरिन्छ, ऊ दया पाउन योग्य हुन्छ र सेवा गर्ने दयालु हुन्छ । संसारमा कुनै पनि स्वाभिमानी जीव अर्काको दयाको पात्र बन्न चाहँदैन । बाध्य भएर बन्नुपर्दछ । दया पाउने मनुष्य आफूलाई सधैं दबिएको महसुस गर्दछ । उसमा बराबरीको भावले आफ्नो शिर उँचो गर्ने हिम्मत हुँदैन । यस्तो गरेमा उसलाई कृतघ्न या अकृतज्ञ भनिन्छ । यो कुरा प्रेममा हुँदैन । यसैले प्रेमको स्तर दयाभन्दा धेरै उँचो छ। यति हुँदा पनि दयाको स्थान उँचो छ । दया साधुपुरुषको स्वभाव हुन्छ, जुन ह्दय ठूलोभन्दा ठूलो दु:खमा पनि सधैं निर्विकार, सम र अचल रहन्छ, अनि अरूको दु:खमा तुरुन्त पगलिन्छ र उसलाई त्यो दु:ख सहन हुन सक्दैन ।
कविहरूले सन्त–ह्दयलाई मख्खनको समान कोमल बताएका छन्, तर असलमा कविहरूले सन्त–ह्दयको यथार्थ निरूपण गर्न सकेनन् किनकि मख्खन त स्वयं तापमा पगलिन्छ, तर सन्त आफ्नो तापले कहिले पनि पगलिन्दैन । उनीहरूले आफ्नो दु:खहरूको कहिले पनि पर्वाह गर्दैनन् । महान् पवित्र आत्मा सन्त त अरूको तापले द्रवित हुन्छन् । पर–दु:ख देखेर दयालु पुरुषको ह्दयमा दयाको पवित्र आवेश उत्पन्न हुन्छ र त्यो आवेशको यति प्रभाव हुन्छ कि त्यस समय उसलाई यो पनि थाहा हुँदैन कि जसको दु:ख देखेर दयाको आवेश उत्पन्न भएको छ त्यो आफ्नो हो वा अरू, मित्र हो वा शत्रु । शास्त्रमा भनिएको छ–
परे वा बन्धुवर्गें वा मित्रे द्वेष्टरि वा तथा ।
आपन्ने रक्षितव्यं तु दयैषा परिकीर्तिता ।। (अत्रिसंहिता)
‘अर्का हो वा आफ्नो, मित्र हो वा शत्रु, कसैलाई पनि दु:खमा देखेर रक्षा गर्ने जुन स्वाभाविक चेष्टा उत्पन्न हुन्छ, त्यसैको नाम दया हो ।’
शुद्ध दयाको भावले गरिएको सेवामा अनुग्रहको भावना हुँदैन । त्यहाँ त दयाको वृत्तिले ह्दय यति प्रभावित हुन्छ कि दु:खीलाई दु:खबाट बचाउने सक्रिय प्रयत्न नगरूञ्जेलसम्म उसलाई शान्ति नै हुँदैन । सारांशमा यो हो कि दयालु पुरुषले दीनहरूको सेवा आफ्नो ह्दयको प्रसन्नता र शान्तिको लागि गर्दछ । जहाँ आफ्नो र अरूको भेद छ । आफ्नो वा आफ्नो मित्र हो भने दु:ख हटाउने चेष्टा गर्नु, अरू वा शत्रु हो भने उसको दु:ख देखेर उपेक्षा गर्नु, यो शुद्ध दयाको कार्य होइन । शुद्ध दयालाई भेदजनित उपेक्षा कहिले पनि सहन हुँदैन । हिजोआज जुन उपकार या सेवा–कार्य हुन्छ, त्यो प्राय: शुद्ध दयाको भावनाले गरिंदैन, ईश्वरबुद्धि या प्रेमभावको त कुरै बेग्लै भयो । कसैको सेवा गरेपछि त्यसलाई बिर्सनु नै राम्रो हुन्छ । त्यसको पहिचान पनि राम्रो होइन । यस्तो चेष्टा त कहिले पनि गर्नुहुँदैन कि तपाईंद्वारा कुनै समय सेवा ग्रहण गर्ने मनुष्य हिच्किचाउनु परोस्, पश्चाताप गर्नु परोस्, आफ्नो हार्दिक शुभ विचारहरूलाई दबाउनु या छोड्नु परोस् र बदलामा उसले तपाईंलाई केही गर्नु परोस् । कसैलाई केही दिनुपरेमा गुपचुपरूपमा दिनुपर्दछ, जसले गर्दा उसलाई अरूको सामुन्ने अपमानित हुनु नपरोस् । त्यसलाई सदा गुप्त राख्नुपर्दछ । कहिले पनि यस कार्यको लागि उसमाथि अनुग्रह गरेको नपर।ेस् र न उसमाथि कुनै कुराको दबाब परोस्, उसले बदलामा केही चुकाओस् भन्ने आशा पनि राख्नुहुँदैन । भगवान्को वस्तु भगवान्को काममा लाग्यो भनी प्रसन्न रहनुपर्दछ । शेष प्रभुकृपा ।