विश्व सन्दर्भ: दक्षिण एसियामा शरणार्थी समस्या

- सञ्जय साह ‘मित्र’  
विश्वको एउटा कुनोको रूपमा रहेको दक्षिण एसियाको आफ्नै विशेषता र विशिष्टता छन् । जनसङ्ख्याको क्षेत्रमा यो भूभागले विश्वमा निकै ठूलो योगदान दिएको देखिन्छ । यो क्षेत्र भाषिक, सांस्कृतिक, जातीय, धार्मिकजस्ता मानवीय सम्पत्तिको सन्दर्भमा सम्भवत: सबैभन्दा ठूलो सङ्ग्रहालयको रूपमा रहेको छ । यस क्षेत्रमा अनेक विद्वान् र विदुषीहरूले जन्म लिएर विश्वलाई नयाँ उज्यालोको बाटो देखाएका छन् । सबैभन्दा पुरानो सभ्यता र संस्कृति पनि यसै क्षेत्रमा रहेको देखिन्छ । पूर्वीय दर्शन भनी विश्वमा परिचित यो भूभाग दर्शनको क्षेत्रमा पनि पवित्र मानिन्छ । यो क्षेत्र भौगोलिक विविधताको क्षेत्र पनि हो । संसारमा पाइने सबै किसिमका भौगोलिक अवस्था यहाँ पाइन्छ । आधुनिक विज्ञानको उपजलाई केही ढिलो स्वीकार गरेको क्षेत्रमा केही स्थान यस्ता पनि छन् जहाँ अझै अठारौं शताब्दीको जनजीवन रहेको छ । यसरी अनेकौं विविधताको जीवित सङ्ग्रहालयको रूपमा रहेको यो क्षेत्रका लागि यही विविधता कतिपय अवस्थामा अभिशापसमेत बन्ने गरेको छ । जातीय कट्टरता र अहम्ले गाँजेको यो क्षेत्रमा यसले अनेक विकृतिहरू जन्माएको छ । संस्कृतिमा मानवतालाई अहम् स्थान दिइएको भए पनि व्यवहारमा मानवता निकै गौण बनी जातीय आधारले प्रमुखता पाएको छ । सङ्कुचित सोचले ल्याएको विकृतिले जन्माएका अनेकौं समस्यामध्ये एक शरणार्थी समस्या पनि हो ।
    शरणार्थी भनेका ती व्यक्ति हुन् जो आफ्नो थातथलो छोडेर कुनै बाध्यतावश अन्यत्र भाग्दछन् । निजी बाध्यतालाई भने शरणार्थी मानिंदैन । प्राकृतिक वा मानवीय सङ्कटका कारण बाध्य भएर आफू बसेको ठाउँ छोडेर भाग्नुपर्ने अवस्था भनेको शरणार्थी बन्ने अवस्था हो । दैवी प्रकोपले वा महामारीले गर्दा कतिपय अवस्थामा निकै पहिलेदेखि बस्दै आएको ठाउँबाट बिना कुनै पूर्वयोजना अचानक सबैथोक छाडेर ज्यान जोगाएर भाग्नुपर्ने अवस्था नै शरणार्थी बन्ने अवस्था हो । राजनैतिक कारण, जातीय द्वन्द्व, सशस्त्र आन्दोलनजस्ता कारणले पनि मानिस आफ्नो ठाउ छाडेर भाग्न विवश हुन्छन् । शरणार्थी समस्याको मुख्य कारणमा आन्तरिक कारण जति जिम्मेवार हुन्छ, बाहय कारण पनि उत्तिकै जिम्मेवार हुन्छ तर सामान्यतया दक्षिण एसियामा वर्तमान अवस्थामा शरणार्थी बन्ने कारणमा बाहय समस्या त्यत्ति जिम्मेवार रहेको देखिंदैन । आन्तरिक कारणले दक्षिण एसियामा शरणार्थी समस्या निरन्तर बढिरहेको देखिन्छ । शरणार्थीहरूको सङ्ख्या निरन्तर बढिरहेको कारणले यो समस्या भित्रभित्रै विकराल रूप लिन थालिसकेको विश्लेषण गरिन थालिएको छ । यसतर्फ बौद्धिकवर्गको ध्यान विस्तारै तानिन थालेको छ ।
    दक्षिण एसियामा कम्तीमा दुई किसिमको शरणार्थी समस्या रहेको देखिएको छ । कतिपय अवस्थामा एउटै देशको कुनाबाट अर्को कुनामा शरणार्थी बन्ने गरेको पाइएको छ । नेपालमा समय–समयमा हुने सानातिना घटनाले केही क्षेत्रमा यस्तो समस्या आउला कि भन्नेजस्तो हुन्छ तर शरणार्थी समस्याको रूप लिन सकेको छैन । नेपालको हकमा सुखद कुरो हो । नेपालको तुलनामा भारतमा भने केही हदसम्म यो समस्या समय–समयमा देखा परेको छ । निकै ठूलो भूभाग र निकै ठूलो जनसङ्ख्याको देशको रूपमा रहेको भारतमा कहिलेकाहीं अत्यधिक क्षेत्रीय धारणा विकसित भएको प्रान्त वा शहरमा अल्प अवधिको लागि समस्या आउन लागेको जस्तो देखिन्छ तर समस्याकै रूप भने लिन सकेको देखिंदैन । लामो समय द्वन्द्व चलेको क्षेत्रमा यो केही हदसम्म देखिन्छ । उदाहरणको रूपमा श्रीलड्ढालाई लिन सकिन्छ । श्रीलड्ढामा लामो समयसम्म सरकार र तमिल टाइगर्स नामक स·ठनका गुरिल्लाबीच सशस्त्र युद्ध चलेको उत्तरी श्रीलड्ढाको जाफ्ना प्रायद्वीपबाट निकै मानिस विस्थापित भए । जाफ्ना प्रायद्वीपबाट विस्थापित हुनेमा सबै समुदायका मानिस थिए । एक किसिमले लामो समयको द्वन्द्वले त्यो क्षेत्र द्वन्द्वको पर्यायको रूपमा विश्वमा चिनिएको थियो । केही वर्ष पहिले सरकारले बल प्रयोग गरेर विद्रोहीलाई दबाउन सफल भयो, तर यसको आलोचना पनि अन्तर्राष्ट्रियस्तरमा भएको थियो ।
    पाकिस्तान र अफगानिस्तानमा पनि केही मात्रामा आन्तरिक शरणार्थीको समस्या देखिएको छ । यी दुवै देशमा जातीय कट्टरताबाट जन्मेको द्वन्द्वले निकासको अवसर प्राप्त गर्न नसकिरहेको अवस्था छ । यसले अल्पसङ्ख्यक जातीय समुदायमा यसको असर परेको सुनिन्छ । अल्पसङ्ख्यक क्षेत्रमा आक्रमणको सङ्ख्या बढ्दा विस्थापित हुनेहरूको सङ्ख्या बढ्छ । अफगानिस्तानमा निरन्तर आन्तरिक हमलाका समाचार सञ्चारमाध्यमहरूमा आइरहन्छ । कहिलेकाहीं पाकिस्तानमा पनि यस्तो आक्रमण हुने गरेको सुनिन्छ । यस्ता घटनाले आन्तरिक शरणार्थी समस्या बढाउँछ । यी दुवै देशमा द्वन्द्वग्रस्त क्षेत्रबाट कमजोर वा अल्पसङ्ख्यक तथा द्वन्द्व मन नपराउनेहरू शरणार्थीकै रूपमा नभएपनि आफ्नो जायजथा सस्तोमा बेचेर विस्थापित हुने र सानो विकल्प पाउनासाथ पलायन हुने प्रवृत्ति देखिएको छ ।
    दक्षिण एसियामा अरू देशबाट आउने शरणार्थी अर्को किसिमको शरणार्थी हुन् । नेपालमैं हेर्ने हो भने दुई दशकभन्दा पहिलेदेखि भुटानी शरणार्थीहरू रहेका छन् । हजारौंको सङ्ख्यामा रहेका भुटानी शरणार्थीहरू भारतको बाटो हुँदै नेपाल आएका हुन् । नेपालमा भुटानी शरणार्थीको सङ्ख्या एक लाखभन्दा बढी पुगिसकेको थियो । तर स्वदेश फिर्ती हुने संभावना नरहेपछि अन्य देशमा पुनर्वासका लागि जाने क्रम बढेको छ । अमेरिकाले झन्डै पचास हजार भुटानी शरणार्थीलाई लगेको छ । अरू देशले पनि यस्तै गरेका छन् । नेपाली मातृभाषी भएकै कारण विस्थापित हुनु परेको भनिए पनि यसका अरू पनि कारण होलान् । कारण जेसुकै होऊन् नेपालजस्तो गरिब देशको लागि शरणार्थी समस्या निकै विकराल समस्याको रूपमा रहेको छ । कहिलेकाहीं श्रीलड्ढाबाट पनि विस्थापित भएर भारतमा शरण लिन आउने गरेको सुनिन्छ । यसैगरी ब·लादेशबाट पनि केही शरणार्थी भारत आएको सुनिन्छ । ब·लादेशी विश्वप्रसिद्ध लेखिका तसलिमा नसरिन भारतमैं शरण लिन बाध्य भइन् । भारत र पाकिस्तानको सिमाना पनि लामो रहेको र दुवै देशबीच काँडेतार लगाइएको हुनाले यी दुवै देशबीच पनि यस्तो समस्या हुन सक्ने सम्भावनालाई अस्वीकार गर्न सकिन्न ।
दक्षिण एसियाबाहेक देशबाट पनि यहाँ शरण लिन आउनेहरू छन् । मुख्यरूपमा चिनियाँ शरणार्थीहरू नेपाल र भारतमा रहेका छन् । चीनको स्वशासित क्षेत्र तिब्बतमा चिनियाँ सरकारको विरोध र राजनीतिक स्वतन्त्रताको माग गर्दै आन्दोलन गर्ने वा आन्दोलनलाई समर्थन गर्नेहरू त्यहाँ बस्न नसकेर विस्थापित भएका छन् । नेपालमा तिब्बती शरणार्थीको सङ्ख्या दशौं हजार हुन सक्ने अनुमान छ । यहाँ समय–समयमा चीनविरुद्ध प्रदर्शन पनि हुने गरेको छ, यद्यपि सरकारले प्रदर्शनकारीलाई छुट दिएको छैन । यसैगरी भारतमा तिब्बती शरणार्थीहरू ठूलै सङ्ख्यामा छन् । तिब्बती धार्मिक नेता दलाइ लामा पनि भारतमैं लामो समय शरण लिएको देखिन्छ ।
    दक्षिण एसियाबाट अन्यत्र शरणार्थी बन्न जानेहरू पनि छन् । अहिले के प्रकाशमा आएको छ भने श्रीलड्ढाबाट समुद्रको बाटो हुँदै अस्ट्रेलियामा शरण लिन जानेहरू बढेका छन् । कतिपय निकै धेरै खर्च गरेर पनि शरणार्थी बन्न जाने प्रवृत्ति बढेको सार्वजनिक भएको छ । डुङ्गामा बसेर समुद्र पार गर्दै श्रीलड्ढालीहरू शरणार्थी बन्न जान्छन् । अझ श्रीलड्ढालीलाई अस्ट्रेलिया पुर्‍याउन केही दलालहरू सक्रिय रहेको पनि खुलेको छ । शरणार्थी बन्न चाहनेलाई ललाइफकाई गरेर मोटो रकम असुल गरेर डुङ्गामा बसाली अस्ट्रेलिया पुर्‍याउँछन् । यसले शरणार्थीको स्वरूपलाई बदलेको छ । पहिचानलाई बदलेको छ । शरणार्थी बनाएर फाइदा लुटनेहरूको पर्दाफास गरेको छ । शरणार्थीहरू पनि नक्कली हुन सक्नेतर्फ सोच्न बाध्य बनाएको छ ।
    शरणार्थी समस्या दक्षिण एसियाको साझा समस्या हो । यसलाई दक्षिण एसियाले साझा समस्या मानेर साझा समाधानको उपाय अवलम्बनतिर ध्यान दिनुपरेको छ । वर्तमानमा यो समस्या समाधान गर्न सकेमा भविष्यमा यस्तो समस्या आउन नसक्ने पनि हुन्छ । समस्याले विकराल रूप लिनुअघि समस्या जन्मने कारणतर्फ पनि दक्षिण एसिया सतर्क हुन जरुरी छ ।