- अधिवक्ता वीरेन्द्रप्रसाद यादव
प्रश्न: मेरो विवाह भएको दश वर्ष भयो। अहिले पतिले अर्को विवाह गरे । अर्को विवाह गरेपछि मलाई कुटपिट गरी घरबाट निकालासमेत गरिसकेका छन्। मेरा छोराछोरी छैनन् । म माइतमा बसेकी छु । मैले के गर्दा उपयुक्त होला ?
–एक पीडित महिला
उत्तर: एउटी पत्नी हुँदाहुँदै अर्को विवाह गर्न पाइँदैन । यदि गरिन्छ भने त्यो बहुविवाहको अपराध हुन्छ । तपाईंको पति तपाईसँग सम्बन्ध विच्छेद नगरी वा अंशबण्डा नगरी विवाह गरेका छन् भने तपाईं कानुनी उपचारका लागि तीनवटा मार्ग अवलम्बन गर्न सक्नुहुन्छ । पहिलो बहुविवाहको जाहेरी दिएर सजाय गराउन सक्नुहुन्छ । दोस्रो लोग्नेसँग अंश लिएर छुटै बस्न सक्नुहुन्छ । तेस्रो सम्बन्ध विच्छेद गर्न सक्नुहुन्छ । बहुविवाहमा कार्यवाही चलाउन प्रहरीमा जाहेरी दिनुपर्छ भने अंश वा सम्बन्ध विच्छेदको लागि अदालतमा नालिश गर्नुपर्छ । सम्बन्ध विच्छेदको जाहेरी दर्ता भएपछि विवाह गरेकी अर्की पत्नी र पति दुवैलाई प्रहरीले पक्राउ गरी हिरासतमा राखी कानुनी कार्य अगाडि बढाउँछ भने अन्य मुद्दामा अदालतले म्याद पठाई झिकाई प्रतिउत्तर लिई प्रतिउत्तरको आधारमा फैसला गर्छ ।
प्रश्न: पाचँ–छ पुस्ताका व्यक्तिहरूबीच अंशबण्डा भएको छैन । कति पुस्तासम्म अंश लाग्छ । अंश मुद्दा दिन के गर्नुपर्छ ?
उत्तर : अंश मुद्दाको लागि यति पुस्ता भित्र अंश हक लाग्छ भन्ने कानुनमा किटान प्रावधान छैन । जति पुस्ता भएपनि कुनैपनि तरिकाले अंशबण्डा भएको छैन भने अंश हक लाग्छ । अंशबण्डा गर्ने मुख्य तीन तरिका छ । अदालतमा अंश मुद्दा दिएरपनि अंश छुटयाइन्छ भने सम्बन्धित मालपोत कार्यालयबाट पनि अंशबण्डाको लेखत पारित गरेर अंशहक छुटयाइन्छ । यसबाहेक घर व्यवहार गरेर पनि अंशबण्डा हुन्न्छ । जस्तै कुनै अंशियार आपसमा राजीनामा लेखत पारित गरि–गराई लिएदिएका छन् वा आपसमा लेनदेन व्यवहार गरेका छन् । अलग–अलग घर व्यवहार चलाइआएका छन् भने यस अवस्थामा पनि अंशबण्डा भएको मानिन्छ । यसर्थ कुनै माध्यमले अंशबण्डा भएको प्रमाण छैन भने जति पुस्ताका अंशियारबीच अंश हक लाग्छ । अंश हक पाउन अदालतमा अंशियारउपर अंश मुद्दा दिनुपर्छ । अदालतले उनीहरूलाई झिकाएर उनीहरूको प्रमाणसमेत हेरी अंश ठहर्ने नठहर्ने निर्णय दिन्छ ।
प्रश्न: एकजना मोहीको छोरा–छोरी पत्नी, दाजुभाइ, आमाबुवालगायत कोही पनि अंशियार छैन । मोहीको पनि स्वर्गवास भइसकेको छ । धेरै टाढाका उसका नातेदारहरू छन् । मोहीको बाजेका बाजेसँग नै अंश बण्डा
गरिसकेका धेरै टाढाका नातेदारलाई मोही हक प्राप्त हुन सक्छ कि सक्दैन ?
उत्तर: भूमिसम्बन्धी ऐन २०२१ को नयाँ संशोधित ऐनको दफा २६ अनुसार मोहीको सगोलको छोरा, पत्नी, बुहारी, नाति दाजुभाइलगायत व्यक्तिलाई मात्र मोही हक प्राप्त हुने प्रावधान छ । अलग भिन्द बसेका अंशियारलाई मोही हक प्राप्त हुने प्रावधान नरहेकोले बाजेका बाजेसँग नै अंशबण्डा गरिसकेको नातेदारलाई मोही हक प्राप्त हुँदैन । मोही हक खाने सगोलको हकवाला कोही छैन भने उक्त मोही लगत मरूवा मोही लगत कहलाउँछ र मरुवा मोही लगत जग्गाधनीले कटा गराउन पाउँछ ।
प्रश्न: मेरो विवाह भएको दश वर्ष भयो। अहिले पतिले अर्को विवाह गरे । अर्को विवाह गरेपछि मलाई कुटपिट गरी घरबाट निकालासमेत गरिसकेका छन्। मेरा छोराछोरी छैनन् । म माइतमा बसेकी छु । मैले के गर्दा उपयुक्त होला ?
–एक पीडित महिला
उत्तर: एउटी पत्नी हुँदाहुँदै अर्को विवाह गर्न पाइँदैन । यदि गरिन्छ भने त्यो बहुविवाहको अपराध हुन्छ । तपाईंको पति तपाईसँग सम्बन्ध विच्छेद नगरी वा अंशबण्डा नगरी विवाह गरेका छन् भने तपाईं कानुनी उपचारका लागि तीनवटा मार्ग अवलम्बन गर्न सक्नुहुन्छ । पहिलो बहुविवाहको जाहेरी दिएर सजाय गराउन सक्नुहुन्छ । दोस्रो लोग्नेसँग अंश लिएर छुटै बस्न सक्नुहुन्छ । तेस्रो सम्बन्ध विच्छेद गर्न सक्नुहुन्छ । बहुविवाहमा कार्यवाही चलाउन प्रहरीमा जाहेरी दिनुपर्छ भने अंश वा सम्बन्ध विच्छेदको लागि अदालतमा नालिश गर्नुपर्छ । सम्बन्ध विच्छेदको जाहेरी दर्ता भएपछि विवाह गरेकी अर्की पत्नी र पति दुवैलाई प्रहरीले पक्राउ गरी हिरासतमा राखी कानुनी कार्य अगाडि बढाउँछ भने अन्य मुद्दामा अदालतले म्याद पठाई झिकाई प्रतिउत्तर लिई प्रतिउत्तरको आधारमा फैसला गर्छ ।
प्रश्न: पाचँ–छ पुस्ताका व्यक्तिहरूबीच अंशबण्डा भएको छैन । कति पुस्तासम्म अंश लाग्छ । अंश मुद्दा दिन के गर्नुपर्छ ?
उत्तर : अंश मुद्दाको लागि यति पुस्ता भित्र अंश हक लाग्छ भन्ने कानुनमा किटान प्रावधान छैन । जति पुस्ता भएपनि कुनैपनि तरिकाले अंशबण्डा भएको छैन भने अंश हक लाग्छ । अंशबण्डा गर्ने मुख्य तीन तरिका छ । अदालतमा अंश मुद्दा दिएरपनि अंश छुटयाइन्छ भने सम्बन्धित मालपोत कार्यालयबाट पनि अंशबण्डाको लेखत पारित गरेर अंशहक छुटयाइन्छ । यसबाहेक घर व्यवहार गरेर पनि अंशबण्डा हुन्न्छ । जस्तै कुनै अंशियार आपसमा राजीनामा लेखत पारित गरि–गराई लिएदिएका छन् वा आपसमा लेनदेन व्यवहार गरेका छन् । अलग–अलग घर व्यवहार चलाइआएका छन् भने यस अवस्थामा पनि अंशबण्डा भएको मानिन्छ । यसर्थ कुनै माध्यमले अंशबण्डा भएको प्रमाण छैन भने जति पुस्ताका अंशियारबीच अंश हक लाग्छ । अंश हक पाउन अदालतमा अंशियारउपर अंश मुद्दा दिनुपर्छ । अदालतले उनीहरूलाई झिकाएर उनीहरूको प्रमाणसमेत हेरी अंश ठहर्ने नठहर्ने निर्णय दिन्छ ।
प्रश्न: एकजना मोहीको छोरा–छोरी पत्नी, दाजुभाइ, आमाबुवालगायत कोही पनि अंशियार छैन । मोहीको पनि स्वर्गवास भइसकेको छ । धेरै टाढाका उसका नातेदारहरू छन् । मोहीको बाजेका बाजेसँग नै अंश बण्डा
गरिसकेका धेरै टाढाका नातेदारलाई मोही हक प्राप्त हुन सक्छ कि सक्दैन ?
उत्तर: भूमिसम्बन्धी ऐन २०२१ को नयाँ संशोधित ऐनको दफा २६ अनुसार मोहीको सगोलको छोरा, पत्नी, बुहारी, नाति दाजुभाइलगायत व्यक्तिलाई मात्र मोही हक प्राप्त हुने प्रावधान छ । अलग भिन्द बसेका अंशियारलाई मोही हक प्राप्त हुने प्रावधान नरहेकोले बाजेका बाजेसँग नै अंशबण्डा गरिसकेको नातेदारलाई मोही हक प्राप्त हुँदैन । मोही हक खाने सगोलको हकवाला कोही छैन भने उक्त मोही लगत मरूवा मोही लगत कहलाउँछ र मरुवा मोही लगत जग्गाधनीले कटा गराउन पाउँछ ।
