अधिवक्ता वीरेन्द्रप्रसाद यादव
प्रश्न : राजधानीदेखि तराईसम्म ठूला ठूला नाम चलेका व्यापारीबाट मानव जीवनमा प्रतिकूल प्रभाव पार्ने किसिमको वस्तुको उत्पादन र बिक्री गरेको अभियोगमा सरकारले पक्राउ गरी कार्यवाही चलाउने गरेको छ । सरकारको यो कदम उपभोक्ता हक संरक्षणको दृष्टिले मात्र होइन, कानुनी शासनको दृष्टिले पनि धेरै सराहनीय तथा सकारात्मक छ । तथापि कस्ता वस्तु कमसल हुन् ? यस्ता काम गर्ने लाई के कति सजाय हुन्छ भन्ने कुराको चेतना आम उपभोक्तालाई सरकारले दिने हो भने धेरै सहयोग पुग्ने आशा गर्न सकिन्छ । यसर्थ कस्तो वस्तु कमसल उपभोग्य वस्तु को श्रेणीमा पर्छ ? नेपाल कानुन अनुसार के कस्तो कामलाई अपराध मानेको छ ? उपभोक्ताको हकमा प्रतिकूल प्रभाव पार्ने किसिमको अपराध गर्नेलाई के कति सजाय हुन्छ र कुन निकायमा कार्यवाही चलाउने प्रावधान छ ?
–अनिल साह, विद्यार्थी
उत्तर: उपभोक्ता संरक्षण ऐनले व्यवस्था गरेको प्रावधानअनुसार कुरा गर्दा कानुनले निर्धारित गरेको गुणस्तरभन्दा कम्ती हुनेगरी पदार्थको परिमाण घटाएको वा अर्को कुनै पदार्थको सम्मिश्रण गरिएको, स्वास्थ्यलाई हानि हुने सडेको–गलेको वा फोहोर मैला वा विषादि अवस्थामा राखिएको वा तयार गरिएको वा कुनै रसायन, रङ वा बास्ना प्रयोग गरिएको, केही वा सम्पूर्ण भाग कुनै रोगी वा रोगकारक पशुपक्षी वा हानिकारक वनस्पतिबाट बनाइएको अवस्थाका वस्तुहरूलाई कमसल उपभोग्य वस्तु मानिएको छ ।
कमसल उपभोग्य वस्तुको उत्पादन, बिक्री वितरण, माग आपूर्ति वा मूल्यमा प्रतिकूल प्रभाव पार्न कार्य, उपभोग्य वस्तुमा उल्लेख गर्नुपर्ने कुरा उल्लेख नगरेमा जस्तेै उपभोग्य वस्तुको लेबलमा उत्पादकको नाम ठेगाना, उद्योगको दर्ता नं., वस्तुको मिश्रण, परिमाण र तौल निर्धारण गरिएको गुणस्तर, उपभोग गर्ने तरिका, सोबाट पर्ने प्रभाव, मूल्य, ब्याच नम्बर, उत्पादन मिति, उपभोगको म्याद सकिने मितिलगायत कुराहरू वस्तुमा उल्लेख नहुनु,उपभोक्तालाई झुक्याउनेगरी वस्तुको नक्कल गर्नु, उपभोक्ताको स्वास्थ्यमा प्रतिकूल असर पर्ने किसिमका उपभोग्य वस्तु वा सेवाको उत्पादन वा बिक्री वितरणलगायत कार्य उपभोक्ता संरक्षण ऐन अनुसार अपराध मानिएको छ ।
माग आपूर्ति वा मूल्यमा प्रतिकूल प्रभाव पार्ने कसुर गर्ने गराउनेलाई तीन वर्षसम्म कैद वा पचास हजार रुपियाँसम्म जरिवाना वा दुवै सजाय, उत्पादकको नाम ठेगाना र उद्योगको दर्ता नं. उल्लेख नगर्ने नगराउनेलाई दुई वर्षसम्म कैद वा तीस हजार रुपियाँसम्म जरिवाना वा दुवै सजाय, कमसल उपभोग्य वस्तुको उत्पादन, बिक्री वितरण वा निकासी पैठारी गरेमा तीन वर्ष सम्म कैद वा पचास हजार रुपियाँ जरिवाना वा दुवै सजाय, उपभोक्तालाई झुक्याउनेगरी नकल गरेमा, निम्नस्तरको वस्तुलाई उच्चस्तरको हो भनी वस्तु सेवालाई ढाँटी झुक्याई बिक्री वितरण गरेमा, झूटो एवं भ्रमात्मक प्रचारप्रसार वा विज्ञापन गरेमा पाँच वर्षसम्म कैद वा एक लाख रुपियाँसम्म जरिवाना वा दुवै सजाय हुने प्रावधान छ । साथै उपभोक्ताको स्वास्थ्यमा प्रतिकूल असर पर्ने किसिमका उपभोग्य वस्तु वा सेवाको उत्पादन वा बिक्री वितरण गरेमा र उपभोक्ताको ज्यानमा खतरा पुग्ने भएमा चौध वर्षसम्म कैद वा पाँच लाख रुपियाँसम्म जरिवाना वा दुवै सजाय हुन्छ । उपभोक्ताको शरीरको कुनै अ·को शक्ति क्षीण वा हरण हुन सक्ने भएमा दश वर्षसम्म कैद वा पाँच लाख रुपियाँसम्म जरिवाना वा दुवै सजाय हुन्छ । अन्य अवस्थामा पाँच वर्षसम्म कैद वा तीन लाख रुपियाँसम्म जरिवाना वा दुवै सजाय हुनेलगायतको सजायको व्यवस्था उपभोक्ता संरक्षण ऐन २०५४ ले गरेको छ । यस्ता कसुर सम्बन्धी मुद्दा नेपाल सरकार वादी भएर सम्बन्धित जिल्ला अदालतमा दायर गर्नु पर्ने कानुनी प्रवधान छ ।
प्रश्न: आशय करणीको अपराध भनेको के हो? आशय करणीको अपराधमा के सजायको व्यवस्था छ ? आशय करणी अपराधको पीडित पुरूष व्यक्ति हुन सक्छ कि सदैन ?
उत्तर : कसैले कुनै महिलाको मञ्जुरी बिना निजको संवेदनशील अ· छोएमा वा छुने प्रयास गरेमा, निजको भित्री पोशाक खोलेमा वा खोल्ने प्रयास गरेमा, निजलाई अस्वाभाविकरूपमा एकान्त ठाउँमा लगेमा, यौन सम्बन्धी अ· महिलालाई छुन, समाउन लगाएमा वा अश्लील वा अन्य त्यस्तै प्रकारको शब्द सड्ढेत गरेमा वा चित्र तस्वीर देखाएमा, यौनका आशयले जिस्काएमा वा हैरानी दिएमा वा निजसँग यस्तै अन्य कुनै किसिमले अस्वाभाविक व्यवहार गरेमा वा निजलाई करणी आशयले समातेमा यौन दुव्र्यवहार गरेको मानिन्छ । यस्तो कसुर गर्ने व्यक्तिलाई एक वर्षसम्म कैद र दश हजार रुपियाँसम्म जरिवाना हुनेछ । पीडितलाई कसुरदारबाट मनासिब माफिकको क्षतिपूर्तिसमेत भराइदिनुपर्ने मुलुकी ऐन आशय करणीको महलमा कानुनी प्रावधान छ । यस कानुनी प्रावधानको आधारमा भन्नुपर्दा यो प्रावधान महिला वर्गको निम्ति मात्र रहेको छ । पुरुष व्यक्तिले आफूलाई आशय करणीको पीडितको दाबी गरी कानुनी उपचार पाउने अवस्था देखिन्न ।
प्रश्न: शिक्षकको कुटाइबाट एकजना विधार्थीलाई घाउ–चोट लागेको छ । आफ्नै विद्यार्थीलाई कुटपिट गरी घाउ–चोट पुरयाउने शिक्षकलाई सजाय हुन्छ कि हुन्न ? हुन्छ भने कति सजाय हुन सक्ने कानुनी प्रवधान छ ?
–एकजना अभिभावक वीरगंज
उत्तर: मुलुकी ऐन कुटपिट महल अनुसार रक्षा शिक्षा गर्नेले कुटाइ माग्नेको हितका निम्ति मनासिब माफिकको सामान्य बल प्रयोग गरी कुटेमा र सो कुटाइबाट घाउ–चोट, अ·भ· हुन गएमा शिक्षकलाई बात नलाग्ने प्रावधान छ । अर्थात् रक्षा शिक्षा दिनेले कुटाइ माग्नेको हितका निम्ति समान्य बल प्रयोग गरेमा सजाय हुँदैन तर पूर्वाग्रह राखेर कुनै रिसइबी साध्नलाई मनसायपूर्वक कुटेमा र सो कुटाईबाट विद्यार्थीलाई घाउ–खत चोट अ·भ· हुन गएमा कसुर अनुसार सजाय हुन हुन्छ । घाउ–खतको मात्रा अनुसार सजायको व्यवस्था कुटपिट महलमा गरेको छ । जस्तो प्रकृतिको घाउ–खत छ सोही प्रकृतिको सजायको पनि प्रावधान छ । जरिवानादेखि कैदसम्म गर्ने कानुनी प्रावधान छ ।
प्रश्न : राजधानीदेखि तराईसम्म ठूला ठूला नाम चलेका व्यापारीबाट मानव जीवनमा प्रतिकूल प्रभाव पार्ने किसिमको वस्तुको उत्पादन र बिक्री गरेको अभियोगमा सरकारले पक्राउ गरी कार्यवाही चलाउने गरेको छ । सरकारको यो कदम उपभोक्ता हक संरक्षणको दृष्टिले मात्र होइन, कानुनी शासनको दृष्टिले पनि धेरै सराहनीय तथा सकारात्मक छ । तथापि कस्ता वस्तु कमसल हुन् ? यस्ता काम गर्ने लाई के कति सजाय हुन्छ भन्ने कुराको चेतना आम उपभोक्तालाई सरकारले दिने हो भने धेरै सहयोग पुग्ने आशा गर्न सकिन्छ । यसर्थ कस्तो वस्तु कमसल उपभोग्य वस्तु को श्रेणीमा पर्छ ? नेपाल कानुन अनुसार के कस्तो कामलाई अपराध मानेको छ ? उपभोक्ताको हकमा प्रतिकूल प्रभाव पार्ने किसिमको अपराध गर्नेलाई के कति सजाय हुन्छ र कुन निकायमा कार्यवाही चलाउने प्रावधान छ ?
–अनिल साह, विद्यार्थी
उत्तर: उपभोक्ता संरक्षण ऐनले व्यवस्था गरेको प्रावधानअनुसार कुरा गर्दा कानुनले निर्धारित गरेको गुणस्तरभन्दा कम्ती हुनेगरी पदार्थको परिमाण घटाएको वा अर्को कुनै पदार्थको सम्मिश्रण गरिएको, स्वास्थ्यलाई हानि हुने सडेको–गलेको वा फोहोर मैला वा विषादि अवस्थामा राखिएको वा तयार गरिएको वा कुनै रसायन, रङ वा बास्ना प्रयोग गरिएको, केही वा सम्पूर्ण भाग कुनै रोगी वा रोगकारक पशुपक्षी वा हानिकारक वनस्पतिबाट बनाइएको अवस्थाका वस्तुहरूलाई कमसल उपभोग्य वस्तु मानिएको छ ।
कमसल उपभोग्य वस्तुको उत्पादन, बिक्री वितरण, माग आपूर्ति वा मूल्यमा प्रतिकूल प्रभाव पार्न कार्य, उपभोग्य वस्तुमा उल्लेख गर्नुपर्ने कुरा उल्लेख नगरेमा जस्तेै उपभोग्य वस्तुको लेबलमा उत्पादकको नाम ठेगाना, उद्योगको दर्ता नं., वस्तुको मिश्रण, परिमाण र तौल निर्धारण गरिएको गुणस्तर, उपभोग गर्ने तरिका, सोबाट पर्ने प्रभाव, मूल्य, ब्याच नम्बर, उत्पादन मिति, उपभोगको म्याद सकिने मितिलगायत कुराहरू वस्तुमा उल्लेख नहुनु,उपभोक्तालाई झुक्याउनेगरी वस्तुको नक्कल गर्नु, उपभोक्ताको स्वास्थ्यमा प्रतिकूल असर पर्ने किसिमका उपभोग्य वस्तु वा सेवाको उत्पादन वा बिक्री वितरणलगायत कार्य उपभोक्ता संरक्षण ऐन अनुसार अपराध मानिएको छ ।
माग आपूर्ति वा मूल्यमा प्रतिकूल प्रभाव पार्ने कसुर गर्ने गराउनेलाई तीन वर्षसम्म कैद वा पचास हजार रुपियाँसम्म जरिवाना वा दुवै सजाय, उत्पादकको नाम ठेगाना र उद्योगको दर्ता नं. उल्लेख नगर्ने नगराउनेलाई दुई वर्षसम्म कैद वा तीस हजार रुपियाँसम्म जरिवाना वा दुवै सजाय, कमसल उपभोग्य वस्तुको उत्पादन, बिक्री वितरण वा निकासी पैठारी गरेमा तीन वर्ष सम्म कैद वा पचास हजार रुपियाँ जरिवाना वा दुवै सजाय, उपभोक्तालाई झुक्याउनेगरी नकल गरेमा, निम्नस्तरको वस्तुलाई उच्चस्तरको हो भनी वस्तु सेवालाई ढाँटी झुक्याई बिक्री वितरण गरेमा, झूटो एवं भ्रमात्मक प्रचारप्रसार वा विज्ञापन गरेमा पाँच वर्षसम्म कैद वा एक लाख रुपियाँसम्म जरिवाना वा दुवै सजाय हुने प्रावधान छ । साथै उपभोक्ताको स्वास्थ्यमा प्रतिकूल असर पर्ने किसिमका उपभोग्य वस्तु वा सेवाको उत्पादन वा बिक्री वितरण गरेमा र उपभोक्ताको ज्यानमा खतरा पुग्ने भएमा चौध वर्षसम्म कैद वा पाँच लाख रुपियाँसम्म जरिवाना वा दुवै सजाय हुन्छ । उपभोक्ताको शरीरको कुनै अ·को शक्ति क्षीण वा हरण हुन सक्ने भएमा दश वर्षसम्म कैद वा पाँच लाख रुपियाँसम्म जरिवाना वा दुवै सजाय हुन्छ । अन्य अवस्थामा पाँच वर्षसम्म कैद वा तीन लाख रुपियाँसम्म जरिवाना वा दुवै सजाय हुनेलगायतको सजायको व्यवस्था उपभोक्ता संरक्षण ऐन २०५४ ले गरेको छ । यस्ता कसुर सम्बन्धी मुद्दा नेपाल सरकार वादी भएर सम्बन्धित जिल्ला अदालतमा दायर गर्नु पर्ने कानुनी प्रवधान छ ।
प्रश्न: आशय करणीको अपराध भनेको के हो? आशय करणीको अपराधमा के सजायको व्यवस्था छ ? आशय करणी अपराधको पीडित पुरूष व्यक्ति हुन सक्छ कि सदैन ?
उत्तर : कसैले कुनै महिलाको मञ्जुरी बिना निजको संवेदनशील अ· छोएमा वा छुने प्रयास गरेमा, निजको भित्री पोशाक खोलेमा वा खोल्ने प्रयास गरेमा, निजलाई अस्वाभाविकरूपमा एकान्त ठाउँमा लगेमा, यौन सम्बन्धी अ· महिलालाई छुन, समाउन लगाएमा वा अश्लील वा अन्य त्यस्तै प्रकारको शब्द सड्ढेत गरेमा वा चित्र तस्वीर देखाएमा, यौनका आशयले जिस्काएमा वा हैरानी दिएमा वा निजसँग यस्तै अन्य कुनै किसिमले अस्वाभाविक व्यवहार गरेमा वा निजलाई करणी आशयले समातेमा यौन दुव्र्यवहार गरेको मानिन्छ । यस्तो कसुर गर्ने व्यक्तिलाई एक वर्षसम्म कैद र दश हजार रुपियाँसम्म जरिवाना हुनेछ । पीडितलाई कसुरदारबाट मनासिब माफिकको क्षतिपूर्तिसमेत भराइदिनुपर्ने मुलुकी ऐन आशय करणीको महलमा कानुनी प्रावधान छ । यस कानुनी प्रावधानको आधारमा भन्नुपर्दा यो प्रावधान महिला वर्गको निम्ति मात्र रहेको छ । पुरुष व्यक्तिले आफूलाई आशय करणीको पीडितको दाबी गरी कानुनी उपचार पाउने अवस्था देखिन्न ।
प्रश्न: शिक्षकको कुटाइबाट एकजना विधार्थीलाई घाउ–चोट लागेको छ । आफ्नै विद्यार्थीलाई कुटपिट गरी घाउ–चोट पुरयाउने शिक्षकलाई सजाय हुन्छ कि हुन्न ? हुन्छ भने कति सजाय हुन सक्ने कानुनी प्रवधान छ ?
–एकजना अभिभावक वीरगंज
उत्तर: मुलुकी ऐन कुटपिट महल अनुसार रक्षा शिक्षा गर्नेले कुटाइ माग्नेको हितका निम्ति मनासिब माफिकको सामान्य बल प्रयोग गरी कुटेमा र सो कुटाइबाट घाउ–चोट, अ·भ· हुन गएमा शिक्षकलाई बात नलाग्ने प्रावधान छ । अर्थात् रक्षा शिक्षा दिनेले कुटाइ माग्नेको हितका निम्ति समान्य बल प्रयोग गरेमा सजाय हुँदैन तर पूर्वाग्रह राखेर कुनै रिसइबी साध्नलाई मनसायपूर्वक कुटेमा र सो कुटाईबाट विद्यार्थीलाई घाउ–खत चोट अ·भ· हुन गएमा कसुर अनुसार सजाय हुन हुन्छ । घाउ–खतको मात्रा अनुसार सजायको व्यवस्था कुटपिट महलमा गरेको छ । जस्तो प्रकृतिको घाउ–खत छ सोही प्रकृतिको सजायको पनि प्रावधान छ । जरिवानादेखि कैदसम्म गर्ने कानुनी प्रावधान छ ।
