प्राविधिक शिक्षा : सेवा कम मेवा बढी- बैद्यनाथ ठाकुर

    २१ औं शताब्दी ज्ञान, विज्ञान र प्रविधिको युग हो । मानव समाजलाई कसरी बढीभन्दा बढी सुविधासम्पन्न बनाउनुको साथै दीर्घजीवी तथा स्वस्थ राख्ने भन्ने अवधारणाको पछाडि भौंतारिंदै जाँदा आजको अवस्थासम्म आइपुगेको हो भन्दा कुनै फरक नपर्ला । वास्तवमा आवश्यकताले तै आविष्कार गर्न बाध्य बनाउँछ । आवश्यकता मानिसको जीवनवृत्तिसँग गाँसिएको विषय हो । प्रत्येक समाजको मेरुदण्ड उसले अँगालेको अर्थ व्यवस्था नै हो । अर्थात् उत्पादनका साधनहरूको वितरण कसरी भएको हो र उत्पादन प्रणालीमा उत्पादन शक्तिहरूबीचकै कस्तो सम्बन्ध छ । यसले नै मूलत: आवश्यकताको निर्धारण गर्ने जगको कार्य गर्दछ । पृथ्वीमा, ब्रह्माण्ड सबै चीज गतिशील छ । गतिहीनता प्रकृतिको प्रतिकूल हो । हामीले हेर्ने गरेको निर्जीव ठोस, तरल वा ग्याँस पदार्थहरू जो बाहिरीरूपमा स्थिर वा गतिहीन जस्तो देखिन्छ तर वास्तवमा ती पनि अत्यधिक गतिशील छन् । प्रत्येक वस्तु (पदार्थ) भित्रको परमाणविक संरचनाभित्र इलेक्ट्रोन, प्रोट्रोन अत्यधिक वेगका साथ चलायमान (गतिशील) हुन्छन् । वस्तुअनुसार परिवर्तनको समय पनि फरक–फरक हुने गर्दछ । एउटा बालकमा देखिने शारीरिक परिवर्तन तथा एउटा ढु·ामा हुने भौतिक परिवर्तन निस्सन्देह एकै प्रकारको अथवा एउटै समयसीमा भित्र हुँदैन । रूपान्तरणको प्रक्रिया वस्तुअनुसार घटबढ हुने गर्छ ।
    यस लेखमा प्राविधिक शिक्षाको अवस्थाबारे चर्चा गर्न खोजिएको हो तर विषय र प्रस·ले विषयान्तर भएजस्तो लागेको हुन सक्छ । जे होस् आजभोलि आम नेपालीको इच्छा आफ्नो सन्तानलाई युगअनुसार सहज सेटलमेन्टका लागि प्राविधिक शिक्षा दिनेप्रति नै केन्द्रित रहेको देखिन्छ । ग्रामीण इलाकादेखि शहरी इलाकासम्म सर्वत्र  सबैको रहर प्राविधिक शिक्षा नै हो । यसो हुनुको पछाडि मूलत: अर्थोपार्जन नै हो । प्राविधिक शिक्षा हासिल गरेपछि निकै पैसा कमाउन सकिन्छ, अथवा प्राविधिक शिक्षा प्राप्त गरेका व्यक्तिले पैसा कमाइरहेको देखिन्छ त्यसले गर्दा मानिसमा प्राविधिक शिक्षा आर्जन गर्न आकर्षण बढेको छ ।
    प्राविधिक शिक्षामा यतिखेर सबैभन्दा बढी चर्चित डाक्टर तथा इन्जिनियरहरू नै छन् । पैसाको समस्या नहुँदो हो भने सबका सब आफ्नो सन्तानलाई डाक्टर, इन्जिनियर नै पढाउँथे होला । तर के डाक्टर, इन्जिनियर पढेर आएका व्यक्तिहरू हाम्रो समाजमा सेवाको भावले आफ्नो उत्तरादायित्व पूरा गरिरहेका छन् ? चित्त नदुखाउने हो भने आजभोलि चिकित्सकहरूमा ल्याब तथा औषधि कम्पनीहरूसँग कमिशन र गिफ्ट लिने जुन अस्वस्थ प्रतिस्पर्धा चलेको छ त्यसलाई हेर्दा त बडो दुविधाको अवस्था खडा भएको छ । डाक्टरलाई पृथ्वीमा प्राय: मानिसले जिउँदो भगवान् ठान्ने गर्छन् । हुन पनि मानव जीवनलाई मृत्युको मुखबाट खोसेर ल्याइदिने यदि कोही छ भने त्यो डाक्टर नै हो । यस्तो महान् काममा लागेका व्यक्तिहरूको हेराइ जब पेसेन्टको गोजीमा गएर अड्किन थाल्छ फगत केही कमिशनको लोभले स्तरहीन ल्याबहरूमा परीक्षण गराउने सिफारिस तिर बानी ढल्कन्छ तथा कमिशन र गिफ्टको लालचमा घटिया कम्पनीका कमसल औषधि लेख्न कलम सोझिन्छ अनि भन्नैपर्छ डाक्टर भनेको पृथ्वीमा भगवान् हुन् कि शैतान । आजभोलि डाक्टरहरूको पैसामुखी चिन्तनले गर्दा डाक्टर जस्तो सेवाभावले सम्मानित पेशामाथि अनावश्यक चोर औंला ठडिन थाल्छ । कतिपय अवस्थामा त व्यक्तिगत फाइदाका लागि डाक्टरले रोगीको शरीरबाट विभिन्न आन्तरिक अ·हरू झिकिदिंदा बिरामीको मृत्युसमेत हुनपुगेको घटनाहरू यतिखेर समान्य भइसकेका छन् ।
    के डाक्टर पेशा लाभको मात्रै पेशा हो ? एउटा चिकित्सकको लागि मानवता कुनै विषय होइन ? उनीहरूले पैसा तिर्न सक्नेलाई मात्र राम्रो उपचार सेवा दिने हो ? हाम्रोजस्तो विश्वकै दोस्रो गरीब देशको जनताले कसरी उपचार सेवा पाउने ? सरकारी अस्पतालमा गयो दुई घण्टा पनि डाक्टर भेटिंदैनन् । हकारपकार गरेर कुरा गर्छन् र क्लिनिककै बाटो देखाइदिन्छन् । डाक्टर भएपछि नरम हुनुपर्ने, आँखामा राख्दा पनि  नबिझाउने खालको हुनुपर्नेमा ठीक विपरीत एकपटकबाहेक अर्कोपटक कुरा राख्न नपाउने, नबुझेको कुरा सोध्न नपाउने अवस्थाले चिकित्सक पेशालाई सेवामुखी बनाएको छ कि मेवा (पैसा)मुखी सहजै अनुमान गर्न सकिन्छ ।
    प्राविधिक ज्ञान भएका अन्य पेशामा व्यक्तिहरू पनि मेवालाई प्रमुखता दिएर कार्य क्षेत्रमा अग्रसर भएको सबैले अनुभव गरेको विषय हो । एउटा जमिन नाप्ने अमिन होस् वा नक्सा ट्रेस गर्ने व्यक्ति वा सडक घर बनाउने इन्जिनियर, यी सबैको प्राथमिकता सूचीमा नगद नारायण नै रहेको देखिन्छ । जाबो एउटा मोबाइल बनाउने प्राविधिक (मिस्त्री) उपभोक्तालाई मनमौजी लुटिरहेको हुन्छ । टिभी, क्यामराजस्ता इलेक्ट्रानिक सामग्री मरम्मत गर्नुपर्‍यो भने उपभोक्ताको सजिलै ढाड सेक्ने काम भइरहेको छ । सामान्य खालको गडबडी भएपनि विशेष अवस्था बताएर पैसा ठटाउने मात्रै नभई भएको ओरिजनल सामानसमेत हेरफेर गरिदिने अवस्था कसैबाट लुकेको छैन । खासगरी प्रविधिको सामान्यज्ञान (मिस्त्री सडकछाप) भएकादेखि विशेष ज्ञान
(प्रमाणपत्रधारी) भएकाहरू सबैमा एउटै चिन्तन रहेको पाइन्छ । जसरी भएपनि उपभोक्तासँग मोटो रकम असुल गर्ने । यस्तो प्रवृत्तिलाई राम्रो मान्न सकिंदैन । सामन्ती व्यवस्थाको विभिन्न दुर्गणहरूमध्ये अरूलाई ठगेर मात्रै होइन, बरु लुटेर खाने प्रवृत्तिकै लाक्षणिक मोडेलहरूमध्ये पूँजीवादको पछिल्लो चरणमा प्राविधिकहरू देखिएका छन् । सामन्तवाद समाप्त भएपनि पूँजीवादमा अझ यस्ता प्रवृत्तिहरू झाँगिएर हुर्कने र मौलाउने सम्भावना रहँदै आएको हुनाले वास्तवमा व्यक्तिमा सचेततापूर्वक समाजप्रति जिम्मेवारीबोध हुन जरुरी छ । जिम्मेवारीहीनताले गर्दा नै पक्की सडकहरू बनेको भोलिपल्टदेखि नै उप्किन थाल्छ । भवन तथा पुलहरू उद्घाटनपूर्व क्रेक हुने तथा भत्किने गरेका छन् । पैसा खान पाएपछि जेजस्तोमा पनि ठीक भनी सही ठोक्ने प्राविधिकहरूले गर्दा मुलुकभित्र खर्बौं लगानी, अनुदान र ऋण बालुवामा पानी खन्याएको जस्तो भएको छ । लामो समयसम्म सामन्तवादमा हुर्केको नेपाली समाजभित्र जबसम्म ‘म’ को ठाउँमा ‘हामी’ भन्ने भावनाले व्यापकता पाउँदैन तबसम्म प्राविधिक मानिसबाट समाज सेवाको आशा गर्नु गोरु ब्याउला र दूध–दही खाउँला भन्ने जस्तै सपना देख्नु मात्रै हो । समाजभित्र शिक्षित, रोजगारी, धनी व्यक्ति अल्पसङ्ख्यक हुनु तथा विवेकसम्मत निर्णय गरी अगाडि बढ्ने नैतिकवानहरूको सङ्ख्या न्यून भएमा देश पक्कै अगाडि बढ्दैन । अल्पसङ्ख्यकको अवस्था सदैव राम्रो थियो र यदि व्यवस्था यही रहने हो भने पछि पनि राम्रै रहने छ । वास्तवमा आवश्यकता बहुसङ्ख्यलाई शिक्षित तथा सुविधासम्पन्न बनाएर रोजगार दिलाउनु हो । बहुसङ्ख्य राम्रो भएमात्र देश र समाजले वास्तविक अर्थमा विकास गरेको ठहरिन्छ । यसका लागि मानिसभित्र मर्दै गएको नैतिकता जाग्नु जरुरी छ । त्यसैले रूपचन्द बिष्टले भनेका थिए–“मान्छेले गर्छ विवेकको सोझो, कुकुरले गर्छ निमकको सोझो ।”