बासुदेवलाल दास
सहप्राध्यापक, इतिहास विभाग
ठाकुरराम बहुमुखी क्याम्पस, वीरगंज
मानिसको जीवनमा दु:ख र सुख दुवैको समानरूपले प्रभाव रहे तापनि समाजमा मानिसहरू जीवनलाई सुखी र आनन्दमय बनाउने चाहना राख्ने गरेका हुन्छन् । यसका लागि मनोरञ्जनका साधनहरूको ठूलो योगदान रहने गर्दछ । मैथिल समाजमा मनोरञ्जनका साधनहरूमध्ये गीत प्रमुखरूपमा रहेको पाइन्छ । मैथिली बोलीमा यसलाई गीतनाद पनि भनिन्छ । यस क्षेत्रमा प्राचीनकालदेखि नै गायनको परम्परा विद्यमान रहेको छ । यस क्षेत्रका गीतहरूमा बालगीत, लोकगीत, सांस्कारिक गीत, शास्त्रीय गीत आदि आउँदछन् । बालगीत अन्तर्गत शिशुलाई तेल लगाउने, खुवाउने, खेलाउने, डुलाउने र सुताउने बेलाहरूमा गाइने गीतहरू पर्दछन् । यस्ता गीतहरू महिलावर्गले शिशुलाई काखमा राखेर विशेष प्रकारका सुर (स्वर) द्वारा गाउने गर्दछन् । बालगीतहरू सूर्य, चन्द्र, नदी, बाटो, पर्वत, पशु, पक्षी, ब्राह्मण, देवता, भाइ, बहिनी, मामा, माइजू, गोठाला इत्यादिलाई प्रतीक बनाएर गाइने गरिएको पाइन्छ । यस्तै लोकगीत अन्तर्गत कजरी, पूरबी, झूमर, बटगवनी, बारहमासा आदि गीतहरू गाइन्छन् । यस्ता गीतहरू महिला र पुरुष दुवै वर्गले गाउने गर्दछन् । यसरी नै ऋतुविशेषमा एवम् अवसरविशेषमा गाइने गीतहरू पनि रहेका छन्, जस अन्तर्गत जट–जटिन, झिझिया, सामाचकेबा, जाडोको गीत, गोदनागीत, होली, चैतावर इत्यादिका साथै भगतई नामक गीतहरू आउँदछन् । यी गीतहरूका विषयहरूमा विभिन्न आख्यानपरक कथानकहरू रहेका पाइन्छन् । जट–जटिन, झिझिया, सामाचकबा, गोदनागीत आदि महिलावर्ग द्वारा गाइन्छ । यस्तै भगतई पुरुषवर्गले गाउने गर्दछ । होली र चैतावरजस्ता गीतहरू पुरुष र महिला दुवै वर्गद्वारा गाइन्छ ।
मिथिलामा शुभ–संस्कारहरू गर्दा गीत गाइने परम्परा रहेको छ । यस्ता गीतहरू महिलावर्ग द्वारा गाइने गरिन्छ । यस अन्तर्गत गोसाउनिकगीत, सोहर, लगन, बधाई, पसाहनि, परिछन एवम् विवाहको अवसरमा गाइने विभिन्न प्रकारका गीतहरू इत्यादि पर्दछन् । शुभविवाहका अवसरहरू समाज अत्यन्त मनोरञ्जनात्मक हुने गर्दछ । जन्तीका साथ नाच गर्ने, समूहका व्यक्तिहरू साजबाजका साथ आउने एवम् विभिन्न प्रकारका नाच देखाउने गरेका हुन्छन् । यसरी नै बिहान उठ्ने बेलामा प्रभाती, भोजनको बेलामा जेवनार र साँझपख साँझ नामक गीत गाइन्छ । यस्तै मनोरञ्जनात्मकरूपमा केही अश्लीलता झल्किने भावहरू व्यक्त हुने गरिएका डहकन नामक विशेष गीत पनि मिथिलामा गाइने परम्परा रहेको छ । यसरी नै व्रतपर्वका अवसरहरूमा गीतहरू गाइन्छन् । यस अन्तर्गत भजन, आरती, कीर्तन, नचारी, महेशवाणीका साथै सम्बन्धित आराध्य देवी–देवताका गीतहरू पर्दछन् । यस्तै धानको बीउ उखेल्ने बेलामा पुरुषवर्गद्वारा बिरहिन्नी नामक विशेष गीत गाइन्छ भने रोपाईं गर्ने बेलामा एवम् रोपाईं गरेर घर फर्किने बेलामा महिलावर्गद्वारा गीत गाइन्छ । गाउँघरमा महिलावर्गले जाँतोमा अन्न पिध्ने बेलामा पनि गीत गाउँछन् ।
मिथिला क्षेत्रमा योग–वैराग्य एवम् लोकगाथा विषयक गीतहरू गाइने परम्परा रहेको पाइन्छ । यस अन्तर्गत गुदरियागोसाईं तथा मौलाप्यारेका निर्गुण गीतहरू र नैकाबनिजारा, राजासलहेस, लोरिकाइन, रानीसार·ा, राजाभर्तृहरि, राजाहरिश्चन्द्र, अल्हारूदल, सोरठी–बृजाभार इत्यादि जस्ता गाथागानहरू पर्दछन् । यसरी नै परिवारमा शिशुको, खासगरी पुत्रको, जन्म हुँदा बधाई माग्दै आउने खोजा–खोजिन र पमरिया जस्ता समूहहरूले सोहर नामक विशेष गीतका साथै विविध प्रकारका मनोरञ्जनात्मक गीतहरू गाउने गर्दछन् । यस्तै शास्त्रीय गायनमा सुर (स्वर) र तालको मेल गरी अनेक रागहरू गाइने गरिन्छन् ।
महिलावर्गद्वारा गीतहरू गाइँदा वाद्ययन्त्रको प्रयोग गरिएको हुँदैन । यिनीहरू प्राय: सामूहिक रूपमा एकस्वर पारेर गीत गाउने गर्दछन् । अन्य गीतगानहरूमा स·ीतको संयोग उपस्थित गर्न अनेक प्रकारका वाद्ययन्त्रहरूको उपयोग गरिएको पाइन्छ । यस्ता वाद्ययन्त्रहरूमा झालि, मृद·, मजीरा, हारमोनियम, ढोल, पिपही, तासा, तबला, रसञ्चौकी, शहनाई, बाँसुरी, खजुरी, करताल, डम्फ, धुतहू, सि·ा, एकतारा, घुना, सार·ी इत्यादि आउने गर्दछन् । साना केटाकेटीहरूका लागि भने झुनझुना र पिपही बाजा नै मनोरञ्जन प्रदान गर्ने हुन्छन् । यस्ता वाद्ययन्त्रहरूका अनेक प्रकार हुने तथा एक्लै वा सामूहिकरूपमा गरी बजाइने गरिएका हुन्छन् ।
मनोरञ्जनको अर्को साधनमा मेलालाई लिन सकिन्छ । यस्ता मेलाहरू पवित्र तिथिहरूमा तथा पवित्र स्थानहरूमा लाग्ने गर्दछन् । श्रीकृष्णाष्टमी, इन्द्रपूजा, विश्वकर्मापूजा, दुर्गापूजा, कालिकापूजा इत्यादि अवसरहरूमा सम्बन्धित देवीदेवताहरूका मूत्र्तिहरू बनाएर मेला लगाइने गरिन्छ । यसरी नै कुनै विशेष अवसर पारेर भगवान विष्णुका दशावतार, चौबीसावतार आदिका साथै श्रीमद्भागवत र महाभारतका कथानकहरूमाथि आधारित विभिन्न प्रकारका मूत्र्तिहरू बनाएर एवम् भगवान महावीरजीको प्रतीक मानेर कलात्मकरूपमा बाँसद्वारा महावीरीझन्डा बनाएर मेला लगाइने गरिन्छ । त्यस्तै मुसलमानवर्गको मोहर्रम पर्वको अवसरमा बाँसद्वारा कलात्मकरूपमा बनाइने दाहा (तजिया) र त्यस बेलामा लाग्ने मेला पनि मनोरञ्जन प्रदान गर्ने हुन्छन् । यस्ता मेलाहरूमा नाच, नाटक, नौटड्ढी, कुश्ती (पहलवानी), जादूखेल, सर्कस, झूला, रामहिडोला इत्यादि जस्ता मनोरञ्जनका अनेक माध्यम र साधनहरू उपलब्ध रहने गरेका हुन्छन् । नाच अन्तर्गत नटुआनाच, छोकरबाजीनाच र रण्डीनाचहरूका साथै गाथात्मक र आख्यानपरक कथानकहरूमाथि आधारित नाचहरू समेत हुने गर्दछन् । नाच र नाटकहरूमा पुरुषवर्गको सहभागिता रहने एवम् महिलापात्रको भूमिकामा समेत पुरुषवर्ग नै रहने गर्छन् । यस्ता नाचहरूमा हरबोलबा नामक पात्र सबभन्दा बढी मनोरञ्जनको स्रोतको रूपमा रहने गर्दछ । हरबोलबाले विभिन्न हास्यात्मक स्वरूप बनाएर हासपरिहारपूर्ण ढ·ले निर्वाह गर्ने भूमिकालाई हरबोलई भनिन्छ । महावीरीझन्डाको अवसरमा पुरुषवर्गद्वारा हातमा साना डण्डाहरू लिएर सामूहिकरूपमा प्रस्तुत गरिने झाराझरी नामक गीतसहितको विशेष नाच आनन्ददायक हुने गर्दछ । यस्तै दाहाको अवसरमा लाठी र भालाका मनोरञ्जक र रोमाञ्चकारी खेलहरू प्रदर्शित गरिन्छ । यसरी नै जादूखेलहरूमा विविध प्रकारका नजरबन्दका खेलहरू आश्चर्यजनक र विस्मयकारी दृश्यहरूका साथ प्रदर्शित गरिने एवम् सञ्चिरैयाको नाचमा डोरीमाथि हिंडेर नाच गरेर देखाएर मनोरञ्जन प्रदान गरिने गरिएका पाइन्छन् । वर्षको प्रमुख बाली धान भित्र्याइसकिएको बेला, प्राय: माघ वा फागुन महिनातिर, घोडाको आकार बनाएर विशेषप्रकारले नाच गरेर मनोरञ्जन प्रदान गर्दै धान र रुपियाँ उठाउने गरिएको हुन्छ, जसलाई दुलदुल घोडानाच भनिन्छ । यसरी नै मदारीहरू बाँदरलाई एक्लैरूपमा तथा फुलेसरा–फुलेसरी भनेर जोडारूपमा समेत नचाएर एवम् भालुलाई नचाएर अनेक प्रकारका खेलहरू देखाउँदै समाजमा मनोरञ्जन प्रदान गर्ने गरेका हुन्छन् । केही साधु–सन्त प्रकारका व्यक्तिहरू बसहा तथा उँट घुमाएर समाजमा हिंंडेका हुन्छन्, जसबाट समेत मानिसहरूमा मनोरञ्जन प्राप्त हुने गर्दछ । यस्तै भीख मागेर हिंड्ने केही महिला तथा पुरुष दुवै वर्गका व्यक्तिहरू विभिन्न प्रकारका चटक देखाउने गरेका पाइन्छन् । यस्ता चटक देखाउनेहरू आफूसित भएको नारी मूर्तिलाई बेहुली तथा साना बालकलाई बेहुला बनाएर अनेक प्रकारका मनोरञ्जनात्मक कुराहरू भनेर सबैलाई हँसाउने गरेका हुन्छन् । यसरी नै सपेरा जातिका व्यक्तिहरू सर्पका खेलहरू देखाएर एवम् नट जातिका व्यक्तिहरू अन्य अनेक प्रकारका खेलहरू देखाएर समाजमा मनोरञ्जन प्रदान गर्ने गरेका पाइन्छन् ।
मिथिलामा मनोरञ्जनका साधनहरूमध्ये रामलीला र रासलीलाहरू पनि हुन् । रामलीला भगवान् रामको चरित्रमाथि आधारित रामायणको कथानक समेटेर देखाइने नाटक–शृङ्खला हुने गर्दछ । यो रातिको समयमा देखाइने तथा १५–२० दिनसम्म चल्ने गर्दछ । त्यस्तै रासलीलामा भगवान कृष्णको चरित्रमाथि आधारित श्रीमद्भागवतको कथानक समेटिएको नाटक–शृङ्खला देखाइने गरिन्छ । श्रावण महिनाको शुक्लपक्षमा भगवान्लाई झूलामा झुलाइने गरिन्छ, जसलाई झूलन भनिन्छ । झूलन रातिको समयमा गरिन्छ तथा यस अनुष्ठानको समाप्ति श्रावणीपूर्णिमाका दिन हुने गर्दछ । यस अवसरमा मठ–मन्दिरहरूमा विशेष आयोजनका साथ नाचगान गरी भक्तिपूर्वक मनोरञ्जन गर्ने गरिन्छ । यसरी नै बेलाबेलामा व्यक्तिगत वा सामूहिकरूपमा पनि अष्टयाम नामक अनुष्ठान गरिएको हुन्छ, जसमा चौबीस घण्टासम्म निरन्तररूपमा भगवानको नामोच्चारण गरी कीर्तन र हवन गर्नुका साथै रामायण (प्राय: तुलसीदासकृत रामचरितमानस) को पूर्ण पाठ गरिने गरिन्छ । त्यस्तै जूडशीतल (वैशाख २ गतेका दिन पर्ने हिलो छ्यापेर खेल्ने) पर्व, रक्षाबन्धनपर्व, शारदीय नवरात्र, कोजाग्रत पूर्णिमा, दीपावलीपर्व, छठिपर्व, तिलासङ्क्रान्तिपर्व, वसन्तपञ्चमी, जनकपुरधामको परिक्रमा (फागुन शुक्लपक्षमा हुने) र होली (र· र अबीर लगाएर खेल्ने) जस्ता पर्वअवसरहरूबाट पनि समाजमा मनोरञ्जक हुने गर्छ । यसका साथै पवित्र महिना र तिथिहरूमा तीर्थयात्रा गरेर समेत पुण्यका साथ मनोरञ्जन प्राप्त गर्ने गरिएको पाइन्छ ।
मनोरञ्जनको विषयमा चर्चा गर्दा खेलकुदको उल्लेख गर्नु आवश्यक बुझिन्छ । मिथिलामा साना नानीहरूले अटकनमटकन, ओकाबोका नामक खेलहरू हातका हत्केला र औंलाहरूको माध्यमले खेल्ने गर्दछन् । यस्तै कनियाँपुतरा खेल कपडाका पुतली बनाएर खेलिन्छ । साना बच्चाहरूद्वारा दाल, भात, तरकारी आदि भोज्यपदार्थका प्रतीक बनाएर खेलिने खेललाई दलबाभतबा भनिन्छ । माटोको धूलोको माध्यमले भुइँमा घर बनाएर खेलिनेलाई घौलकामाली भनिन्छ । यसरी नै घुमेर खेलिने खेललाई घुरमी, लुकीलुकी बसेर खेलिनेलाई चोरियानुकिया, आँखा बन्द गरेर खेलिनेलाई अँखमुन्नी, एउटा खुट्टामा उफ्रिनेलाई रेङरेङ, हार्नेलाई मुड्की हान्ने खेललाई मुक्कामुक्का र माटो, खपटा वा ढु·ाका साना टुक्राहरूका माध्यमले खेलिने खेललाई गोटीगोटी भनिन्छ । यी उपर्युक्त खेलहरू प्राय: केटीमान्छेले खेल्ने गरेका हुन्छन् । यस्तै केटामान्छेले खेल्ने खेलहरूमा एउटा सानो र अर्को अलि ठूूलो डण्डाका माध्यमले खेलिने पुलीडण्टा वा टालपुली (डण्डीबियो) खेल खेलिन्छ, जसमा एक, दुई, तीन आदि गनेर तथा एँडी, दोंडी, तिलिया आदि भनेर खेल्ने गरिन्छ । यसरी नै केटामान्छेले खेल्ने अन्य खेलहरूमा भुइँमा चिह्न बनाएर खेलिने टीकाबासा, सामूहिक रूपमा खेलिने बकरियाथकरिया, आसपास र बगडिल्लो, काठको लट्टू नचाएर खेलिने लट्टू, भुइँमा खोपी (सानो खाल्टो) बनाएर शीशाको सानो गोलीका माध्यमले खेलिने गोलीगोली (गुच्चागुच्चा) र खोपीखोपी, दुई समूहमा विभाजित भएर खेलिने कबडीकबडी र हरदीछूमालाछू, आदि खेलहरूका साथै भकुन्डोको माध्यमले खेलिने खेल गेनगेन इत्यादि खेलहरू पर्दछन् । वयस्कवर्गद्वारा खेलिने खेलहरूमा तास, सतरञ्ज, बाघबकरी, मुगलपैठान र यस्तै कौडीका माध्यमले खेलिने पचीसीखेल र जुआखेल आदि पर्दछन् । यी सबै खेलहरूका आआफ्नै विशेषप्रकारका नियम र विधिहरू रहेका हुन्छन् । यस्ता खेलहरू कम्तीमा दुईजना र बढीमा दुइभन्दा अधिकजना गरी सामूहिक रूपमा मिलेर खेलिने हुन्छन् । यस्तै पिङ खेलेर पनि मनोरञ्जन गरिन्छ, जसलाई मैथिली भाषामा झुलुआझूलब भनिन्छ । यसरी मिथिला क्षेत्रमा अनेक प्रकारका खेलहरू खेलेर मनोरञ्जन गर्ने गरिन्छ ।
मिथिला क्षेत्रमा मनोरञ्जन गर्ने एउटा माध्यम हास–परिहास (ख्यालठट्टा) गर्नु पनि हो । यस अन्तर्गत परस्पर हास्य–व्यङ्ग्यपूर्ण वार्तालापहरू गरेर मनोरञ्जन गर्ने गरिन्छ । यस्तै गाली गर्नहुने नाता पर्नेहरूबीच परस्पर अश्लील शब्दहरूको प्रयोग गरिनुकासाथै केही फोहर शब्दहरू समेत प्रयोग गरी हाँसेर मनोरञ्जन प्राप्त गर्ने गरेको पाइन्छ । त्यस्तै जिस्किनेहरूलाई जिस्काएर मनोरञ्जन गर्ने गरिन्छ, जसलाई चौलकरब वा उकठकरब भनिन्छ । यसका साथै अनुरागात्मक र वासनात्मक क्रियाकलापहरूलाई पनि मनोरञ्जनको माध्यमको रूपमा लिने गरिएको पाइन्छ । यस्ता क्रियाकलापहरू हुँदा–गरिंदा कहिलेकाहीं शारीरिक र मानसिकरूपमा कष्टकर अवसरहरू पनि आइपरेको देखिन्छ । यसरी यसबाट मनोरञ्जनको सट्टा ईष्र्या–द्वेषजनित अपमानजनक र अप्रिय वातावरणको निर्माण हुनपुग्दछ ।
यसप्रकार मिथिलाको समृद्ध संस्कृतिले सुखद सामाजिक जीवनका लागि अपरिहार्य तत्त्वको रूपमा रहेको मनोरञ्जनका लागि विभिन्न प्रकारका साधनहरूको व्यवस्था गरिराखेको थाहा पाइन्छ । यसबाट मानिसहरूको मन–मस्तिष्क प्रसन्न रहनुका साथै जनमानसले चिन्तन र विचारका लागि नवीन ऊर्जा प्राप्त गर्ने बुझिन्छ । यसरी नै मनोरञ्जन–कार्यमा संलग्न समूहका व्यक्तिहरूले समेत आफ्ना कला र कौशल प्रदर्शन गर्न पाउने अवसर प्राप्त गरेका हुन्छन् । यसबाट प्रत्यक्षरूपमा कला–कौशलको क्षेत्रको सकारात्मक विकासमा योगदान पुग्नुका साथै परोक्षरूपमा यसले सभ्यता र संस्कृतिलाई परिष्कृत तुल्याउन सहयोग गरिराखेको हुन्छ ।
सहप्राध्यापक, इतिहास विभाग
ठाकुरराम बहुमुखी क्याम्पस, वीरगंज
मानिसको जीवनमा दु:ख र सुख दुवैको समानरूपले प्रभाव रहे तापनि समाजमा मानिसहरू जीवनलाई सुखी र आनन्दमय बनाउने चाहना राख्ने गरेका हुन्छन् । यसका लागि मनोरञ्जनका साधनहरूको ठूलो योगदान रहने गर्दछ । मैथिल समाजमा मनोरञ्जनका साधनहरूमध्ये गीत प्रमुखरूपमा रहेको पाइन्छ । मैथिली बोलीमा यसलाई गीतनाद पनि भनिन्छ । यस क्षेत्रमा प्राचीनकालदेखि नै गायनको परम्परा विद्यमान रहेको छ । यस क्षेत्रका गीतहरूमा बालगीत, लोकगीत, सांस्कारिक गीत, शास्त्रीय गीत आदि आउँदछन् । बालगीत अन्तर्गत शिशुलाई तेल लगाउने, खुवाउने, खेलाउने, डुलाउने र सुताउने बेलाहरूमा गाइने गीतहरू पर्दछन् । यस्ता गीतहरू महिलावर्गले शिशुलाई काखमा राखेर विशेष प्रकारका सुर (स्वर) द्वारा गाउने गर्दछन् । बालगीतहरू सूर्य, चन्द्र, नदी, बाटो, पर्वत, पशु, पक्षी, ब्राह्मण, देवता, भाइ, बहिनी, मामा, माइजू, गोठाला इत्यादिलाई प्रतीक बनाएर गाइने गरिएको पाइन्छ । यस्तै लोकगीत अन्तर्गत कजरी, पूरबी, झूमर, बटगवनी, बारहमासा आदि गीतहरू गाइन्छन् । यस्ता गीतहरू महिला र पुरुष दुवै वर्गले गाउने गर्दछन् । यसरी नै ऋतुविशेषमा एवम् अवसरविशेषमा गाइने गीतहरू पनि रहेका छन्, जस अन्तर्गत जट–जटिन, झिझिया, सामाचकेबा, जाडोको गीत, गोदनागीत, होली, चैतावर इत्यादिका साथै भगतई नामक गीतहरू आउँदछन् । यी गीतहरूका विषयहरूमा विभिन्न आख्यानपरक कथानकहरू रहेका पाइन्छन् । जट–जटिन, झिझिया, सामाचकबा, गोदनागीत आदि महिलावर्ग द्वारा गाइन्छ । यस्तै भगतई पुरुषवर्गले गाउने गर्दछ । होली र चैतावरजस्ता गीतहरू पुरुष र महिला दुवै वर्गद्वारा गाइन्छ ।
मिथिलामा शुभ–संस्कारहरू गर्दा गीत गाइने परम्परा रहेको छ । यस्ता गीतहरू महिलावर्ग द्वारा गाइने गरिन्छ । यस अन्तर्गत गोसाउनिकगीत, सोहर, लगन, बधाई, पसाहनि, परिछन एवम् विवाहको अवसरमा गाइने विभिन्न प्रकारका गीतहरू इत्यादि पर्दछन् । शुभविवाहका अवसरहरू समाज अत्यन्त मनोरञ्जनात्मक हुने गर्दछ । जन्तीका साथ नाच गर्ने, समूहका व्यक्तिहरू साजबाजका साथ आउने एवम् विभिन्न प्रकारका नाच देखाउने गरेका हुन्छन् । यसरी नै बिहान उठ्ने बेलामा प्रभाती, भोजनको बेलामा जेवनार र साँझपख साँझ नामक गीत गाइन्छ । यस्तै मनोरञ्जनात्मकरूपमा केही अश्लीलता झल्किने भावहरू व्यक्त हुने गरिएका डहकन नामक विशेष गीत पनि मिथिलामा गाइने परम्परा रहेको छ । यसरी नै व्रतपर्वका अवसरहरूमा गीतहरू गाइन्छन् । यस अन्तर्गत भजन, आरती, कीर्तन, नचारी, महेशवाणीका साथै सम्बन्धित आराध्य देवी–देवताका गीतहरू पर्दछन् । यस्तै धानको बीउ उखेल्ने बेलामा पुरुषवर्गद्वारा बिरहिन्नी नामक विशेष गीत गाइन्छ भने रोपाईं गर्ने बेलामा एवम् रोपाईं गरेर घर फर्किने बेलामा महिलावर्गद्वारा गीत गाइन्छ । गाउँघरमा महिलावर्गले जाँतोमा अन्न पिध्ने बेलामा पनि गीत गाउँछन् ।
मिथिला क्षेत्रमा योग–वैराग्य एवम् लोकगाथा विषयक गीतहरू गाइने परम्परा रहेको पाइन्छ । यस अन्तर्गत गुदरियागोसाईं तथा मौलाप्यारेका निर्गुण गीतहरू र नैकाबनिजारा, राजासलहेस, लोरिकाइन, रानीसार·ा, राजाभर्तृहरि, राजाहरिश्चन्द्र, अल्हारूदल, सोरठी–बृजाभार इत्यादि जस्ता गाथागानहरू पर्दछन् । यसरी नै परिवारमा शिशुको, खासगरी पुत्रको, जन्म हुँदा बधाई माग्दै आउने खोजा–खोजिन र पमरिया जस्ता समूहहरूले सोहर नामक विशेष गीतका साथै विविध प्रकारका मनोरञ्जनात्मक गीतहरू गाउने गर्दछन् । यस्तै शास्त्रीय गायनमा सुर (स्वर) र तालको मेल गरी अनेक रागहरू गाइने गरिन्छन् ।
महिलावर्गद्वारा गीतहरू गाइँदा वाद्ययन्त्रको प्रयोग गरिएको हुँदैन । यिनीहरू प्राय: सामूहिक रूपमा एकस्वर पारेर गीत गाउने गर्दछन् । अन्य गीतगानहरूमा स·ीतको संयोग उपस्थित गर्न अनेक प्रकारका वाद्ययन्त्रहरूको उपयोग गरिएको पाइन्छ । यस्ता वाद्ययन्त्रहरूमा झालि, मृद·, मजीरा, हारमोनियम, ढोल, पिपही, तासा, तबला, रसञ्चौकी, शहनाई, बाँसुरी, खजुरी, करताल, डम्फ, धुतहू, सि·ा, एकतारा, घुना, सार·ी इत्यादि आउने गर्दछन् । साना केटाकेटीहरूका लागि भने झुनझुना र पिपही बाजा नै मनोरञ्जन प्रदान गर्ने हुन्छन् । यस्ता वाद्ययन्त्रहरूका अनेक प्रकार हुने तथा एक्लै वा सामूहिकरूपमा गरी बजाइने गरिएका हुन्छन् ।
मनोरञ्जनको अर्को साधनमा मेलालाई लिन सकिन्छ । यस्ता मेलाहरू पवित्र तिथिहरूमा तथा पवित्र स्थानहरूमा लाग्ने गर्दछन् । श्रीकृष्णाष्टमी, इन्द्रपूजा, विश्वकर्मापूजा, दुर्गापूजा, कालिकापूजा इत्यादि अवसरहरूमा सम्बन्धित देवीदेवताहरूका मूत्र्तिहरू बनाएर मेला लगाइने गरिन्छ । यसरी नै कुनै विशेष अवसर पारेर भगवान विष्णुका दशावतार, चौबीसावतार आदिका साथै श्रीमद्भागवत र महाभारतका कथानकहरूमाथि आधारित विभिन्न प्रकारका मूत्र्तिहरू बनाएर एवम् भगवान महावीरजीको प्रतीक मानेर कलात्मकरूपमा बाँसद्वारा महावीरीझन्डा बनाएर मेला लगाइने गरिन्छ । त्यस्तै मुसलमानवर्गको मोहर्रम पर्वको अवसरमा बाँसद्वारा कलात्मकरूपमा बनाइने दाहा (तजिया) र त्यस बेलामा लाग्ने मेला पनि मनोरञ्जन प्रदान गर्ने हुन्छन् । यस्ता मेलाहरूमा नाच, नाटक, नौटड्ढी, कुश्ती (पहलवानी), जादूखेल, सर्कस, झूला, रामहिडोला इत्यादि जस्ता मनोरञ्जनका अनेक माध्यम र साधनहरू उपलब्ध रहने गरेका हुन्छन् । नाच अन्तर्गत नटुआनाच, छोकरबाजीनाच र रण्डीनाचहरूका साथै गाथात्मक र आख्यानपरक कथानकहरूमाथि आधारित नाचहरू समेत हुने गर्दछन् । नाच र नाटकहरूमा पुरुषवर्गको सहभागिता रहने एवम् महिलापात्रको भूमिकामा समेत पुरुषवर्ग नै रहने गर्छन् । यस्ता नाचहरूमा हरबोलबा नामक पात्र सबभन्दा बढी मनोरञ्जनको स्रोतको रूपमा रहने गर्दछ । हरबोलबाले विभिन्न हास्यात्मक स्वरूप बनाएर हासपरिहारपूर्ण ढ·ले निर्वाह गर्ने भूमिकालाई हरबोलई भनिन्छ । महावीरीझन्डाको अवसरमा पुरुषवर्गद्वारा हातमा साना डण्डाहरू लिएर सामूहिकरूपमा प्रस्तुत गरिने झाराझरी नामक गीतसहितको विशेष नाच आनन्ददायक हुने गर्दछ । यस्तै दाहाको अवसरमा लाठी र भालाका मनोरञ्जक र रोमाञ्चकारी खेलहरू प्रदर्शित गरिन्छ । यसरी नै जादूखेलहरूमा विविध प्रकारका नजरबन्दका खेलहरू आश्चर्यजनक र विस्मयकारी दृश्यहरूका साथ प्रदर्शित गरिने एवम् सञ्चिरैयाको नाचमा डोरीमाथि हिंडेर नाच गरेर देखाएर मनोरञ्जन प्रदान गरिने गरिएका पाइन्छन् । वर्षको प्रमुख बाली धान भित्र्याइसकिएको बेला, प्राय: माघ वा फागुन महिनातिर, घोडाको आकार बनाएर विशेषप्रकारले नाच गरेर मनोरञ्जन प्रदान गर्दै धान र रुपियाँ उठाउने गरिएको हुन्छ, जसलाई दुलदुल घोडानाच भनिन्छ । यसरी नै मदारीहरू बाँदरलाई एक्लैरूपमा तथा फुलेसरा–फुलेसरी भनेर जोडारूपमा समेत नचाएर एवम् भालुलाई नचाएर अनेक प्रकारका खेलहरू देखाउँदै समाजमा मनोरञ्जन प्रदान गर्ने गरेका हुन्छन् । केही साधु–सन्त प्रकारका व्यक्तिहरू बसहा तथा उँट घुमाएर समाजमा हिंंडेका हुन्छन्, जसबाट समेत मानिसहरूमा मनोरञ्जन प्राप्त हुने गर्दछ । यस्तै भीख मागेर हिंड्ने केही महिला तथा पुरुष दुवै वर्गका व्यक्तिहरू विभिन्न प्रकारका चटक देखाउने गरेका पाइन्छन् । यस्ता चटक देखाउनेहरू आफूसित भएको नारी मूर्तिलाई बेहुली तथा साना बालकलाई बेहुला बनाएर अनेक प्रकारका मनोरञ्जनात्मक कुराहरू भनेर सबैलाई हँसाउने गरेका हुन्छन् । यसरी नै सपेरा जातिका व्यक्तिहरू सर्पका खेलहरू देखाएर एवम् नट जातिका व्यक्तिहरू अन्य अनेक प्रकारका खेलहरू देखाएर समाजमा मनोरञ्जन प्रदान गर्ने गरेका पाइन्छन् ।
मिथिलामा मनोरञ्जनका साधनहरूमध्ये रामलीला र रासलीलाहरू पनि हुन् । रामलीला भगवान् रामको चरित्रमाथि आधारित रामायणको कथानक समेटेर देखाइने नाटक–शृङ्खला हुने गर्दछ । यो रातिको समयमा देखाइने तथा १५–२० दिनसम्म चल्ने गर्दछ । त्यस्तै रासलीलामा भगवान कृष्णको चरित्रमाथि आधारित श्रीमद्भागवतको कथानक समेटिएको नाटक–शृङ्खला देखाइने गरिन्छ । श्रावण महिनाको शुक्लपक्षमा भगवान्लाई झूलामा झुलाइने गरिन्छ, जसलाई झूलन भनिन्छ । झूलन रातिको समयमा गरिन्छ तथा यस अनुष्ठानको समाप्ति श्रावणीपूर्णिमाका दिन हुने गर्दछ । यस अवसरमा मठ–मन्दिरहरूमा विशेष आयोजनका साथ नाचगान गरी भक्तिपूर्वक मनोरञ्जन गर्ने गरिन्छ । यसरी नै बेलाबेलामा व्यक्तिगत वा सामूहिकरूपमा पनि अष्टयाम नामक अनुष्ठान गरिएको हुन्छ, जसमा चौबीस घण्टासम्म निरन्तररूपमा भगवानको नामोच्चारण गरी कीर्तन र हवन गर्नुका साथै रामायण (प्राय: तुलसीदासकृत रामचरितमानस) को पूर्ण पाठ गरिने गरिन्छ । त्यस्तै जूडशीतल (वैशाख २ गतेका दिन पर्ने हिलो छ्यापेर खेल्ने) पर्व, रक्षाबन्धनपर्व, शारदीय नवरात्र, कोजाग्रत पूर्णिमा, दीपावलीपर्व, छठिपर्व, तिलासङ्क्रान्तिपर्व, वसन्तपञ्चमी, जनकपुरधामको परिक्रमा (फागुन शुक्लपक्षमा हुने) र होली (र· र अबीर लगाएर खेल्ने) जस्ता पर्वअवसरहरूबाट पनि समाजमा मनोरञ्जक हुने गर्छ । यसका साथै पवित्र महिना र तिथिहरूमा तीर्थयात्रा गरेर समेत पुण्यका साथ मनोरञ्जन प्राप्त गर्ने गरिएको पाइन्छ ।
मनोरञ्जनको विषयमा चर्चा गर्दा खेलकुदको उल्लेख गर्नु आवश्यक बुझिन्छ । मिथिलामा साना नानीहरूले अटकनमटकन, ओकाबोका नामक खेलहरू हातका हत्केला र औंलाहरूको माध्यमले खेल्ने गर्दछन् । यस्तै कनियाँपुतरा खेल कपडाका पुतली बनाएर खेलिन्छ । साना बच्चाहरूद्वारा दाल, भात, तरकारी आदि भोज्यपदार्थका प्रतीक बनाएर खेलिने खेललाई दलबाभतबा भनिन्छ । माटोको धूलोको माध्यमले भुइँमा घर बनाएर खेलिनेलाई घौलकामाली भनिन्छ । यसरी नै घुमेर खेलिने खेललाई घुरमी, लुकीलुकी बसेर खेलिनेलाई चोरियानुकिया, आँखा बन्द गरेर खेलिनेलाई अँखमुन्नी, एउटा खुट्टामा उफ्रिनेलाई रेङरेङ, हार्नेलाई मुड्की हान्ने खेललाई मुक्कामुक्का र माटो, खपटा वा ढु·ाका साना टुक्राहरूका माध्यमले खेलिने खेललाई गोटीगोटी भनिन्छ । यी उपर्युक्त खेलहरू प्राय: केटीमान्छेले खेल्ने गरेका हुन्छन् । यस्तै केटामान्छेले खेल्ने खेलहरूमा एउटा सानो र अर्को अलि ठूूलो डण्डाका माध्यमले खेलिने पुलीडण्टा वा टालपुली (डण्डीबियो) खेल खेलिन्छ, जसमा एक, दुई, तीन आदि गनेर तथा एँडी, दोंडी, तिलिया आदि भनेर खेल्ने गरिन्छ । यसरी नै केटामान्छेले खेल्ने अन्य खेलहरूमा भुइँमा चिह्न बनाएर खेलिने टीकाबासा, सामूहिक रूपमा खेलिने बकरियाथकरिया, आसपास र बगडिल्लो, काठको लट्टू नचाएर खेलिने लट्टू, भुइँमा खोपी (सानो खाल्टो) बनाएर शीशाको सानो गोलीका माध्यमले खेलिने गोलीगोली (गुच्चागुच्चा) र खोपीखोपी, दुई समूहमा विभाजित भएर खेलिने कबडीकबडी र हरदीछूमालाछू, आदि खेलहरूका साथै भकुन्डोको माध्यमले खेलिने खेल गेनगेन इत्यादि खेलहरू पर्दछन् । वयस्कवर्गद्वारा खेलिने खेलहरूमा तास, सतरञ्ज, बाघबकरी, मुगलपैठान र यस्तै कौडीका माध्यमले खेलिने पचीसीखेल र जुआखेल आदि पर्दछन् । यी सबै खेलहरूका आआफ्नै विशेषप्रकारका नियम र विधिहरू रहेका हुन्छन् । यस्ता खेलहरू कम्तीमा दुईजना र बढीमा दुइभन्दा अधिकजना गरी सामूहिक रूपमा मिलेर खेलिने हुन्छन् । यस्तै पिङ खेलेर पनि मनोरञ्जन गरिन्छ, जसलाई मैथिली भाषामा झुलुआझूलब भनिन्छ । यसरी मिथिला क्षेत्रमा अनेक प्रकारका खेलहरू खेलेर मनोरञ्जन गर्ने गरिन्छ ।
मिथिला क्षेत्रमा मनोरञ्जन गर्ने एउटा माध्यम हास–परिहास (ख्यालठट्टा) गर्नु पनि हो । यस अन्तर्गत परस्पर हास्य–व्यङ्ग्यपूर्ण वार्तालापहरू गरेर मनोरञ्जन गर्ने गरिन्छ । यस्तै गाली गर्नहुने नाता पर्नेहरूबीच परस्पर अश्लील शब्दहरूको प्रयोग गरिनुकासाथै केही फोहर शब्दहरू समेत प्रयोग गरी हाँसेर मनोरञ्जन प्राप्त गर्ने गरेको पाइन्छ । त्यस्तै जिस्किनेहरूलाई जिस्काएर मनोरञ्जन गर्ने गरिन्छ, जसलाई चौलकरब वा उकठकरब भनिन्छ । यसका साथै अनुरागात्मक र वासनात्मक क्रियाकलापहरूलाई पनि मनोरञ्जनको माध्यमको रूपमा लिने गरिएको पाइन्छ । यस्ता क्रियाकलापहरू हुँदा–गरिंदा कहिलेकाहीं शारीरिक र मानसिकरूपमा कष्टकर अवसरहरू पनि आइपरेको देखिन्छ । यसरी यसबाट मनोरञ्जनको सट्टा ईष्र्या–द्वेषजनित अपमानजनक र अप्रिय वातावरणको निर्माण हुनपुग्दछ ।
यसप्रकार मिथिलाको समृद्ध संस्कृतिले सुखद सामाजिक जीवनका लागि अपरिहार्य तत्त्वको रूपमा रहेको मनोरञ्जनका लागि विभिन्न प्रकारका साधनहरूको व्यवस्था गरिराखेको थाहा पाइन्छ । यसबाट मानिसहरूको मन–मस्तिष्क प्रसन्न रहनुका साथै जनमानसले चिन्तन र विचारका लागि नवीन ऊर्जा प्राप्त गर्ने बुझिन्छ । यसरी नै मनोरञ्जन–कार्यमा संलग्न समूहका व्यक्तिहरूले समेत आफ्ना कला र कौशल प्रदर्शन गर्न पाउने अवसर प्राप्त गरेका हुन्छन् । यसबाट प्रत्यक्षरूपमा कला–कौशलको क्षेत्रको सकारात्मक विकासमा योगदान पुग्नुका साथै परोक्षरूपमा यसले सभ्यता र संस्कृतिलाई परिष्कृत तुल्याउन सहयोग गरिराखेको हुन्छ ।