शीतल महतो
नेपालमा पहिलोपटक सन् १९८८ मा एकजना विदेशीलाई एचआईभी सङ्क्रमण भएको तथ्य फेला परेपछिको २३ वर्षमा यसको जोखिम झनै बढेर गएको छ। एचआईभी सङ्क्रमितहरूमध्ये अधिकांश गरिब नेपालीहरू रहेका छन्। त्यसैले नेपालमा गरिबी र विकाससँग गाँसिएको एउटा सशक्त मुद्दा हो, एचआईभी र एड्स। विश्वमा एचआईभी र एड्सको इतिहासलाई केलाएर हेर्ने हो भने गरिब मुलुकहरूमा यसको सङ्क्रमण दर बढ्दो छ। नेपालमा पनि एचआईभीको सङ्क्रमण दर बढ्नुका मुख्य कारण गरिबीलाई चित्रण गरिएको छ। एउटा सशक्त र महत्त्वपूर्ण कारण गरिबी रहे पनि यो मात्र एड्स उत्पत्तिको कारक भने होइन, नेपालको सामाजिक, आर्थिक परिस्थिति, स्रोतको केन्द्रीकरण, वैदेशिक रोजगारीमा जाने दरमा वृद्वि, जातीय, लैङिगक र आर्थिक विभेदका कारण शिक्षाबाट वञ्चित रहेको अवस्था, चेतनाको अभाव, असुरक्षित यौनसम्पर्क, छाला छेड्ने अप्रशोधित सिरिञ्जको अत्यधिक प्रयोग र द्वन्द्व यस सङ्क्रमणका प्रमुख कारक तत्त्वको रूपमा रहेका छन्।
त्यस्तै पितृसतात्मक सामाजिक परिपाटीका कारण बालविवाह, बहुविवाह, घरेलु हिंसा, यौनजन्य यातना तथा बलात्कार र महिलामाथि हुने हिंसाहरूले पनि उनीहरू बाध्यात्मक देहव्यापार र परिवारभित्रै पनि एचआईभी सङ्क्रमणका जोखिममा छन् । त्यसैले एचआईभी र एड्सविरुद्धको अभियानमा सामाजिक संरचना र राज्यसित जोडिएका कारणहरूलाई पनि उपेक्षा गर्न सकिंदैन। नेपालमा एचआईभी सङ्क्रमणको अवस्थाको मूल्याङकन र विश्लेषण गर्ने हो भने सामाजिकरूपमा अपहेलित, उत्पीडित र उपेक्षित, आर्थिकरूपमा स्रोतसाधनबाट वञ्चित तथा शिक्षा र स्वास्थ्य सेवामा सहज पहुँच नभएका समुदायमा यसको सङ्क्रमणदर बढ्दो छ।
एचआईभी र एड्ससम्बन्धी राष्ट्रिय नीतिमा सरकारले एचआईभी र एड्स तथा यौन रोग नियन्त्रणका लागि उच्च प्राथमिकता दिने र सोहीअनुरूप सरकारी तथा गैरसरकारी दुवै क्षेत्रबाट कार्यक्रमहरू प्राथमिकताका साथ कार्यान्वयन गरिने उल्लेख छ। अन्तरिम तीनवर्षे योजनाले समेत एचआईभी र एड्सलाई राष्ट्रिय विकासमा चौतर्फी प्रभाव पार्ने विषयको रूपमा पहिचान गरेको छ। सहस्राब्दी विकास लक्ष्यमा पनि एचआईभी र एड्सको सङ्क्रमण दरलाई न्यूनीकरण गर्ने लक्ष्य राखिएको छ ।
एचआईभी र एड्स राष्ट्रिय रणनीति (२००६–२०११) लागू गरिएको छ। यो नीतिले रोकथाम, उपचार तथा स्याहारसुसार, वकालत, नीति तथा कानुनी सुधार, नेतृत्व तथा प्रबन्धन, सर्वेक्षण र अनुसन्धान, लगानी तथा स्रोत परिचालन र सन् २०११ सम्म सर्वव्यापी पहुँचको लक्ष्यजस्ता रणनीतिक बुँदाहरूमा विशेष जोड दिएको छ भने एचआईभी र एड्स तथा यौन रोग नियन्त्रण बोर्डसमेत गठन गरेको छ। तर पनि मानव स्वास्थ्यको अहिलेसम्मकै सबैभन्दा ठूलो चुनौतीका रूपमा देखिएको एचआईभी सङ्क्रमण दर नियन्त्रणमा ठूलो सफलता प्राप्त गर्न सकिएको छैन। दुई दशक लामो अथक प्रयासबाट पनि प्रतिदिन चार हजार मानिसको ज्यान जाने दिनसम्म आइपुग्दा विश्वका वैज्ञानिकहरू यसलाई निको पार्ने औषधि भेट्टाउन सकिरहेका छैनन्।
यद्यपि यसको निराकरणका लागि भने यो विश्वका विभिन्न भागमा विविध उपायहरू डेढ दशकअघिदेखि नै अपनाउँदै आइएको छ। निको पार्ने नै औषधि पत्ता लगाउन नसके पनि सन् १९८८ मा पहिलोपटक देखापरेको यो सङ्क्रमण घटाउन वा नियन्त्रण गर्न अनेकखालका कार्यक्रमहरू सञ्चालित छन्। यसको पछिल्लो समयमा एचआईभी सङ्क्रमितहरूको जीवन लम्ब्याउने एन्टिरेट्रोभाइरल (एआरभी) नामक औषधिको उपयोग हुन थालेको छ, जुन एचआईभी सङ्क्रमितहरूका लागि ज्यादै ठूलो उपलब्धि र गौरवको विषय पनि हो।
नेपालमा एचआईभी सङ्क्रमणको मुख्य कारण गरिबी, द्वन्द्व, अशिक्षा र चेतनाको अभाव नै हो। यसैका कारण स्वदेश र विदेशबाट यो सङ्क्रमण दिन प्रतिदिन बढिरहेको छ। आफ्नो गर्जो टार्न वा जीवन निर्वाहका लागि रोजगारीको खोजीमा भारत जानु नेपाली युवाहरूको धेरै पुरानो बाध्यता हो र अहिले पनि त्यो जारी नै छ। आफ्नो र परिवारको जीवन निर्वाहका लागि जस्तोसुकै गार्हो कामसमेत गर्न तयार भएर जाने यी निर्दोष नेपालीले जीवन धान्ने केही रकमसँगै एचआईभी र एड्स बोकेर पनि ल्याउने गरेका छन्। यससँगै आफ्ना श्रीमान् नै एचआईभी सङ्क्रमित भइसकेको बारेमा जानकार नहुँदा ती गृहिणीहरू र ती दम्पतीका बालबच्चाहरूसमेत सङ्क्रमित बनिराखेका छन्। यो भुसको आगो यसरी फैलँदो छ कि यसले आउने दिनमा कस्तो रूप लिने हो भन्ने राज्य र सरोकारवालाहरू अहिले नै सजग हुनु अति आवश्यक छ र त्यसैअनुरूपका कार्यक्रम, योजना र नीति बनाइ त्यसको पूर्ण र प्रभावकारी कार्यान्वयन गर्नुपर्ने जरुरी पनि त्यतिकै छ। प्राप्त एक तथ्याङक अनुसार भारतको कोलकाता र मुम्बईमा रहेका नेपाली आप्रवासी कामदारहरूमध्ये झण्डै १२ प्रतिशतमा एचआईभी सङ्क्रमण पाइएको छ। त्यसैले एचआईभी र एड्सलाई विकासको बहस बनाउन जरुरी भइसकेको छ।
नेपाली युवाको श्रम अहिले भारतमा मात्र सीमित छैन। खाडीलगायत विश्वका विभिन्न देशमा ज्यादै तल्लोस्तरको समेत श्रम गर्न नेपालका झण्डै पैतीस लाखको हाराहारीमा युवाहरू पुगेका छन्। देशका योजनाविद् एवं अर्थशास्त्रीहरू देशमा भित्रिने करिब खरबको रकमको रेमिट्यान्समा नै मख्ख छन्। तर ती युवाले स्वेदश फर्किंदा भित्र्याउन सक्ने एचआईभी सङ्क्रमणका बारेमा कसले सोची दिने ?
त्यति मात्र नभएर नेपालमा एचआईभी सङ्क्रमण बढ्नुको अर्को कारण द्वन्द्वले बढाएको आन्तरिक विस्थापन पनि हो। यौनकर्मी महिलामा गरिएको एक सर्वेक्षण अनुसार यो पेसा अपनाएकामध्ये २० प्रतिशतले आफूहरू विस्थापित भएपछि ज्यान पाल्नका लागि बाध्य भएर यो पेसा अपनाएको बताएका छन्। नेपालमा एचआईभी सङ्क्रमणलाई नियन्त्रण गर्नका लागि विशेषगरी युवा लक्षित कार्यक्रमहरूलाई सञ्चालन गर्नेतर्फ अब ढिलाइ गर्नुहुँदैन। नेपालको कुल जनसङ्ख्याको एक तिहाइ युवाहरू (१४ देखि २४ वर्ष) रहेका छन्। जसमध्ये २० वर्षसम्म उमेर समूहका किशोरकिशोरीहरूमध्ये झण्डै ६४ प्रतिशतले यौनसम्पर्क गरिसक्ने र तीमध्ये १५ प्रतिशतले मात्र आफ्नो पहिलो यौनसम्पर्कमा कन्डमको प्रयोग गर्ने गरेको तथ्याङक गतवर्ष नै सार्वजनिक भएको थियो।
नेपालमा बर्सेनि एचआईभी सङ्क्रमितहरूको सङ्ख्यामा वृद्धि हुँदै गएको छ। राष्ट्रिय एड्स तथा यौनरोग नियन्त्रण केन्द्रका अनुसार नेपालमा झण्डै ५६ हजार जनसङ्ख्या एचआईभी सङ्क्रमित रहेका छन्। तीमध्ये झण्डै आधाआधी जनसङ्ख्या युवावर्गकै देखिन्छ । राष्ट्रिय एड्स तथा यौनरोग नियन्त्रण केन्द्रको तथ्याङक अनुसार १७ सेप्टेम्बर २०११ सम्म मुलुकमा रहेको १८ हजार ५ सय ३५ जना एचआईभी सङ्क्रमितहरूमध्ये महिलाको सङ्ख्या ६ हजार ५ सय ७१ छ। यसैगरी एचआईभी सङ्क्रमितहरूमध्ये उत्पादनशील उमेर समूहका (१५ देखि ४९ वर्ष) झण्डै १५ हजार छन्। तर यो तथ्याङकले निजी क्लिनिक, अस्पताल र नर्सिङ होममा गराइने जाँचको रेकर्डलाई समेट्न सकेको छैन। गैरसरकारी संस्थाले कन्डमको चेतना फैलाएर एचआईभी र एड्सलाई रोक्ने प्रयास गरे पनि त्यो पर्याप्त छैन।
मजदुरीका लागि भारत र तेस्रो मुलुक जान बाध्य ग्रामीण क्षेत्रका युवा र निरक्षर गृहिणीको घरआँगनमा सुरक्षित यौन व्यवहार र कन्डम प्रयोगको पहुँच पुर्याउने काममा एड्स दिवसको कार्यक्रम केन्द्रित हुनु आवश्यक छ। गरिबी र आन्तरिक द्वन्द्वबाट विस्थापनमा परेकाहरूले ज्यान पाल्नैका लागि यौन पेसा अगाँल्न बाध्य महिला र सोख एवं रमाइलोका लागि यौनसम्पर्कमा आकर्षित देखिएका ठूलो सङ्ख्याका किशोरकिशोरीमा सुरक्षित यौन र व्यवहार परिवर्तनका कार्यक्रमलाई लक्षित गर्न सकेमा मात्र एड्स दिवस मनाउनुको सार्थक हुनेछ। विश्वका प्रायजसो सबै भूभाग एचआईभी सङ्क्रमणबाट अछुतो छैन। तर विभिन्न भूभाग एवं राष्ट्रमा एचआईभी सङ्क्रमणको एउटै कारण कदापि रहन सक्दैन। त्यसैले हामीले पनि हाम्रो देशको परिवेश र कारणमा मात्र केन्द्रित रहेर निराकरणका उपायहरू खोज्न सके मात्र हामीले सोचेको जस्तो प्रतिफल प्राप्त हुन्छ।
हरेक वर्ष डिसेम्बर १ तारिखलाई विश्व एड्स दिवसको रूपमा मनाउने गरिन्छ। विश्वका अन्य मुलुकहरूजस्तै नेपालमा विश्वव्यापी नारालाई समातेर त्यसैलाई मात्र प्रमाणित गर्ने गरी शहरका विभिन्न भूभागमा झकिझकाउ र्याली निकाल्ने र छापा तथा विद्युतीय सञ्चारमाध्यममा दृश्य खिंचाएर प्रचारप्रसार गर्ने ढर्राले मात्र नेपालको एचआईभी सङ्क्रमणको बढ्दो दरलाई कहिल्यै निस्तेज पार्न सकिंदैन। एचआईभी र एड्स रोकथाम गर्ने एक मात्र सुरक्षित र भरपर्दो उपाय कन्डमको प्रयोग गर्नु हो भन्ने प्रचारबाजी पनि व्यापक छ। केही हदसम्म यो सत्य पनि हो। कन्डम नयाँ सङ्क्रमण रोक्न महत्त्वपूर्ण भए पनि गरिबी, राजनीतिक र सामाजिक भेदभाव तथा द्वन्द्व आदिले एचआईभी र एड्सलाई बढावा दिएको तथ्यलाई बिर्सन मिल्दैन। एचआईभी र एड्सको बहस एवं पैरबीलाई कन्डम, स्वास्थ्य र चेतना अभिवृद्धिभन्दा माथि गएर हेर्न नसकेको कारण नै यस क्षेत्रमा सोचे जस्तो परिवर्तन आउन नसकेको हो। त्यसैले यस विषयलाई गरिबी, विकास र सुशासनका दृष्टिले पनि हेर्नुपर्दछ।
नेपालमा पहिलोपटक सन् १९८८ मा एकजना विदेशीलाई एचआईभी सङ्क्रमण भएको तथ्य फेला परेपछिको २३ वर्षमा यसको जोखिम झनै बढेर गएको छ। एचआईभी सङ्क्रमितहरूमध्ये अधिकांश गरिब नेपालीहरू रहेका छन्। त्यसैले नेपालमा गरिबी र विकाससँग गाँसिएको एउटा सशक्त मुद्दा हो, एचआईभी र एड्स। विश्वमा एचआईभी र एड्सको इतिहासलाई केलाएर हेर्ने हो भने गरिब मुलुकहरूमा यसको सङ्क्रमण दर बढ्दो छ। नेपालमा पनि एचआईभीको सङ्क्रमण दर बढ्नुका मुख्य कारण गरिबीलाई चित्रण गरिएको छ। एउटा सशक्त र महत्त्वपूर्ण कारण गरिबी रहे पनि यो मात्र एड्स उत्पत्तिको कारक भने होइन, नेपालको सामाजिक, आर्थिक परिस्थिति, स्रोतको केन्द्रीकरण, वैदेशिक रोजगारीमा जाने दरमा वृद्वि, जातीय, लैङिगक र आर्थिक विभेदका कारण शिक्षाबाट वञ्चित रहेको अवस्था, चेतनाको अभाव, असुरक्षित यौनसम्पर्क, छाला छेड्ने अप्रशोधित सिरिञ्जको अत्यधिक प्रयोग र द्वन्द्व यस सङ्क्रमणका प्रमुख कारक तत्त्वको रूपमा रहेका छन्।
त्यस्तै पितृसतात्मक सामाजिक परिपाटीका कारण बालविवाह, बहुविवाह, घरेलु हिंसा, यौनजन्य यातना तथा बलात्कार र महिलामाथि हुने हिंसाहरूले पनि उनीहरू बाध्यात्मक देहव्यापार र परिवारभित्रै पनि एचआईभी सङ्क्रमणका जोखिममा छन् । त्यसैले एचआईभी र एड्सविरुद्धको अभियानमा सामाजिक संरचना र राज्यसित जोडिएका कारणहरूलाई पनि उपेक्षा गर्न सकिंदैन। नेपालमा एचआईभी सङ्क्रमणको अवस्थाको मूल्याङकन र विश्लेषण गर्ने हो भने सामाजिकरूपमा अपहेलित, उत्पीडित र उपेक्षित, आर्थिकरूपमा स्रोतसाधनबाट वञ्चित तथा शिक्षा र स्वास्थ्य सेवामा सहज पहुँच नभएका समुदायमा यसको सङ्क्रमणदर बढ्दो छ।
एचआईभी र एड्ससम्बन्धी राष्ट्रिय नीतिमा सरकारले एचआईभी र एड्स तथा यौन रोग नियन्त्रणका लागि उच्च प्राथमिकता दिने र सोहीअनुरूप सरकारी तथा गैरसरकारी दुवै क्षेत्रबाट कार्यक्रमहरू प्राथमिकताका साथ कार्यान्वयन गरिने उल्लेख छ। अन्तरिम तीनवर्षे योजनाले समेत एचआईभी र एड्सलाई राष्ट्रिय विकासमा चौतर्फी प्रभाव पार्ने विषयको रूपमा पहिचान गरेको छ। सहस्राब्दी विकास लक्ष्यमा पनि एचआईभी र एड्सको सङ्क्रमण दरलाई न्यूनीकरण गर्ने लक्ष्य राखिएको छ ।
एचआईभी र एड्स राष्ट्रिय रणनीति (२००६–२०११) लागू गरिएको छ। यो नीतिले रोकथाम, उपचार तथा स्याहारसुसार, वकालत, नीति तथा कानुनी सुधार, नेतृत्व तथा प्रबन्धन, सर्वेक्षण र अनुसन्धान, लगानी तथा स्रोत परिचालन र सन् २०११ सम्म सर्वव्यापी पहुँचको लक्ष्यजस्ता रणनीतिक बुँदाहरूमा विशेष जोड दिएको छ भने एचआईभी र एड्स तथा यौन रोग नियन्त्रण बोर्डसमेत गठन गरेको छ। तर पनि मानव स्वास्थ्यको अहिलेसम्मकै सबैभन्दा ठूलो चुनौतीका रूपमा देखिएको एचआईभी सङ्क्रमण दर नियन्त्रणमा ठूलो सफलता प्राप्त गर्न सकिएको छैन। दुई दशक लामो अथक प्रयासबाट पनि प्रतिदिन चार हजार मानिसको ज्यान जाने दिनसम्म आइपुग्दा विश्वका वैज्ञानिकहरू यसलाई निको पार्ने औषधि भेट्टाउन सकिरहेका छैनन्।
यद्यपि यसको निराकरणका लागि भने यो विश्वका विभिन्न भागमा विविध उपायहरू डेढ दशकअघिदेखि नै अपनाउँदै आइएको छ। निको पार्ने नै औषधि पत्ता लगाउन नसके पनि सन् १९८८ मा पहिलोपटक देखापरेको यो सङ्क्रमण घटाउन वा नियन्त्रण गर्न अनेकखालका कार्यक्रमहरू सञ्चालित छन्। यसको पछिल्लो समयमा एचआईभी सङ्क्रमितहरूको जीवन लम्ब्याउने एन्टिरेट्रोभाइरल (एआरभी) नामक औषधिको उपयोग हुन थालेको छ, जुन एचआईभी सङ्क्रमितहरूका लागि ज्यादै ठूलो उपलब्धि र गौरवको विषय पनि हो।
नेपालमा एचआईभी सङ्क्रमणको मुख्य कारण गरिबी, द्वन्द्व, अशिक्षा र चेतनाको अभाव नै हो। यसैका कारण स्वदेश र विदेशबाट यो सङ्क्रमण दिन प्रतिदिन बढिरहेको छ। आफ्नो गर्जो टार्न वा जीवन निर्वाहका लागि रोजगारीको खोजीमा भारत जानु नेपाली युवाहरूको धेरै पुरानो बाध्यता हो र अहिले पनि त्यो जारी नै छ। आफ्नो र परिवारको जीवन निर्वाहका लागि जस्तोसुकै गार्हो कामसमेत गर्न तयार भएर जाने यी निर्दोष नेपालीले जीवन धान्ने केही रकमसँगै एचआईभी र एड्स बोकेर पनि ल्याउने गरेका छन्। यससँगै आफ्ना श्रीमान् नै एचआईभी सङ्क्रमित भइसकेको बारेमा जानकार नहुँदा ती गृहिणीहरू र ती दम्पतीका बालबच्चाहरूसमेत सङ्क्रमित बनिराखेका छन्। यो भुसको आगो यसरी फैलँदो छ कि यसले आउने दिनमा कस्तो रूप लिने हो भन्ने राज्य र सरोकारवालाहरू अहिले नै सजग हुनु अति आवश्यक छ र त्यसैअनुरूपका कार्यक्रम, योजना र नीति बनाइ त्यसको पूर्ण र प्रभावकारी कार्यान्वयन गर्नुपर्ने जरुरी पनि त्यतिकै छ। प्राप्त एक तथ्याङक अनुसार भारतको कोलकाता र मुम्बईमा रहेका नेपाली आप्रवासी कामदारहरूमध्ये झण्डै १२ प्रतिशतमा एचआईभी सङ्क्रमण पाइएको छ। त्यसैले एचआईभी र एड्सलाई विकासको बहस बनाउन जरुरी भइसकेको छ।
नेपाली युवाको श्रम अहिले भारतमा मात्र सीमित छैन। खाडीलगायत विश्वका विभिन्न देशमा ज्यादै तल्लोस्तरको समेत श्रम गर्न नेपालका झण्डै पैतीस लाखको हाराहारीमा युवाहरू पुगेका छन्। देशका योजनाविद् एवं अर्थशास्त्रीहरू देशमा भित्रिने करिब खरबको रकमको रेमिट्यान्समा नै मख्ख छन्। तर ती युवाले स्वेदश फर्किंदा भित्र्याउन सक्ने एचआईभी सङ्क्रमणका बारेमा कसले सोची दिने ?
त्यति मात्र नभएर नेपालमा एचआईभी सङ्क्रमण बढ्नुको अर्को कारण द्वन्द्वले बढाएको आन्तरिक विस्थापन पनि हो। यौनकर्मी महिलामा गरिएको एक सर्वेक्षण अनुसार यो पेसा अपनाएकामध्ये २० प्रतिशतले आफूहरू विस्थापित भएपछि ज्यान पाल्नका लागि बाध्य भएर यो पेसा अपनाएको बताएका छन्। नेपालमा एचआईभी सङ्क्रमणलाई नियन्त्रण गर्नका लागि विशेषगरी युवा लक्षित कार्यक्रमहरूलाई सञ्चालन गर्नेतर्फ अब ढिलाइ गर्नुहुँदैन। नेपालको कुल जनसङ्ख्याको एक तिहाइ युवाहरू (१४ देखि २४ वर्ष) रहेका छन्। जसमध्ये २० वर्षसम्म उमेर समूहका किशोरकिशोरीहरूमध्ये झण्डै ६४ प्रतिशतले यौनसम्पर्क गरिसक्ने र तीमध्ये १५ प्रतिशतले मात्र आफ्नो पहिलो यौनसम्पर्कमा कन्डमको प्रयोग गर्ने गरेको तथ्याङक गतवर्ष नै सार्वजनिक भएको थियो।
नेपालमा बर्सेनि एचआईभी सङ्क्रमितहरूको सङ्ख्यामा वृद्धि हुँदै गएको छ। राष्ट्रिय एड्स तथा यौनरोग नियन्त्रण केन्द्रका अनुसार नेपालमा झण्डै ५६ हजार जनसङ्ख्या एचआईभी सङ्क्रमित रहेका छन्। तीमध्ये झण्डै आधाआधी जनसङ्ख्या युवावर्गकै देखिन्छ । राष्ट्रिय एड्स तथा यौनरोग नियन्त्रण केन्द्रको तथ्याङक अनुसार १७ सेप्टेम्बर २०११ सम्म मुलुकमा रहेको १८ हजार ५ सय ३५ जना एचआईभी सङ्क्रमितहरूमध्ये महिलाको सङ्ख्या ६ हजार ५ सय ७१ छ। यसैगरी एचआईभी सङ्क्रमितहरूमध्ये उत्पादनशील उमेर समूहका (१५ देखि ४९ वर्ष) झण्डै १५ हजार छन्। तर यो तथ्याङकले निजी क्लिनिक, अस्पताल र नर्सिङ होममा गराइने जाँचको रेकर्डलाई समेट्न सकेको छैन। गैरसरकारी संस्थाले कन्डमको चेतना फैलाएर एचआईभी र एड्सलाई रोक्ने प्रयास गरे पनि त्यो पर्याप्त छैन।
मजदुरीका लागि भारत र तेस्रो मुलुक जान बाध्य ग्रामीण क्षेत्रका युवा र निरक्षर गृहिणीको घरआँगनमा सुरक्षित यौन व्यवहार र कन्डम प्रयोगको पहुँच पुर्याउने काममा एड्स दिवसको कार्यक्रम केन्द्रित हुनु आवश्यक छ। गरिबी र आन्तरिक द्वन्द्वबाट विस्थापनमा परेकाहरूले ज्यान पाल्नैका लागि यौन पेसा अगाँल्न बाध्य महिला र सोख एवं रमाइलोका लागि यौनसम्पर्कमा आकर्षित देखिएका ठूलो सङ्ख्याका किशोरकिशोरीमा सुरक्षित यौन र व्यवहार परिवर्तनका कार्यक्रमलाई लक्षित गर्न सकेमा मात्र एड्स दिवस मनाउनुको सार्थक हुनेछ। विश्वका प्रायजसो सबै भूभाग एचआईभी सङ्क्रमणबाट अछुतो छैन। तर विभिन्न भूभाग एवं राष्ट्रमा एचआईभी सङ्क्रमणको एउटै कारण कदापि रहन सक्दैन। त्यसैले हामीले पनि हाम्रो देशको परिवेश र कारणमा मात्र केन्द्रित रहेर निराकरणका उपायहरू खोज्न सके मात्र हामीले सोचेको जस्तो प्रतिफल प्राप्त हुन्छ।
हरेक वर्ष डिसेम्बर १ तारिखलाई विश्व एड्स दिवसको रूपमा मनाउने गरिन्छ। विश्वका अन्य मुलुकहरूजस्तै नेपालमा विश्वव्यापी नारालाई समातेर त्यसैलाई मात्र प्रमाणित गर्ने गरी शहरका विभिन्न भूभागमा झकिझकाउ र्याली निकाल्ने र छापा तथा विद्युतीय सञ्चारमाध्यममा दृश्य खिंचाएर प्रचारप्रसार गर्ने ढर्राले मात्र नेपालको एचआईभी सङ्क्रमणको बढ्दो दरलाई कहिल्यै निस्तेज पार्न सकिंदैन। एचआईभी र एड्स रोकथाम गर्ने एक मात्र सुरक्षित र भरपर्दो उपाय कन्डमको प्रयोग गर्नु हो भन्ने प्रचारबाजी पनि व्यापक छ। केही हदसम्म यो सत्य पनि हो। कन्डम नयाँ सङ्क्रमण रोक्न महत्त्वपूर्ण भए पनि गरिबी, राजनीतिक र सामाजिक भेदभाव तथा द्वन्द्व आदिले एचआईभी र एड्सलाई बढावा दिएको तथ्यलाई बिर्सन मिल्दैन। एचआईभी र एड्सको बहस एवं पैरबीलाई कन्डम, स्वास्थ्य र चेतना अभिवृद्धिभन्दा माथि गएर हेर्न नसकेको कारण नै यस क्षेत्रमा सोचे जस्तो परिवर्तन आउन नसकेको हो। त्यसैले यस विषयलाई गरिबी, विकास र सुशासनका दृष्टिले पनि हेर्नुपर्दछ।
