-डा. रमेश मिश्र-भू.पू. निर्देशक, आयुर्वेद विभाग
कार्तिक कृष्णपक्ष त्रयोदशीको दिन आज आयुर्वेदका प्रवर्त्तक भगवान् धन्वन्तरिको जयन्ती आजको दिन आयुर्वेदका चिकित्सक, कविराज, वैद्य तथा आयुर्वेद सम्बन्धित अन्य सङघ-संस्था अस्पताल, चिकित्सालयमा भगवान् धन्वन्तरिको पूजा गरिन्छ र आफनो र आफना सबै रोगी र अन्य व्यक्तिको दीघायु, सुस्वास्थ्यको कामना गरिन्छ। धन्वन्तरि जयन्तीलाई राष्ट्रिय आरोग्य दिवसको रूपमा मनाइन्छ। वास्तवमा विश्वले नै यही दिनलाई आरोग्य दिवस मान्नुपर्छ किनकि प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष रूपमा अधिकांश देशहरूमा यस दिनलाई धनतेरसको रूपमा मनाइन्छ जुन धन्वन्तरि तृतीयाको अपभ्रंश शब्द हो। यस दिन घर-घरमा सरसफाइ गरी नयां भांडा किन्ने प्रचलन छ। धन्वन्तरि अर्थात् आयुर्वेदका देवताको उत्पत्तिबारे विभिन्न मतहरू छन्। आयुर्वेदका प्रथम प्रचारक र प्रसारक आदिदेव भगवान् धन्वन्तरि निर्विवादरूपले यसका प्रवर्त्तकका रूपमा प्रतिष्ठित छन्। पौराणिक तथ्यहरूमाथि दृष्टिपात गर्दा धन्वन्तरि विषयक प्राप्त जानकारीका अनुसार धन्वन्तरि नामको र्सवप्रथम उल्लेख वैदिककालमा समुद्र मन्थनको बेला अमृत-कलश धारण गरेको देवताको रूपमा प्राप्त हुन्छ। हातमा अमृत-कलश धारण गरेको कारण उनलाई पियुषपाणि धन्वन्तरि पनि भनिन्छ। यसको अतिरिक्त प्राचीन ग्रन्थहरूबाट प्राप्त विवरणहरूका अनुसार काशीका राजाहरूको वंश परम्परामा राजा दीघतपा अथवा राजा धन्वको पुत्रको रूपमा धन्वन्तरि प्रसिद्ध भएका छन्।
विभिन्न पुराणहरूजस्तै भागवत पुराण, हरिवंश पुराण एवं ब्रह्माण्ड पुराणमा वर्णन गरिएका कथाहरू र प्राचीन ग्रन्थहरूमा चर्चित चिकित्सा विशेषज्ञहरूमा मुख्यतः छ धन्वन्तरिको उल्लेख पाइन्छ। धन्वन्तरि काशीराज, दिवोदास, अश्विनीकुमार, नकुल र सहदेव यी चिकित्सा विशेषज्ञहरूमा प्रथम तीनको अत्यधिक चर्चा पाइन्छ। पुराणहरूका अनुसार काशीराज धन्वले पुत्र प्राप्तिका लागि दर्ीघकालीन तप गरे, त्यसैले उनलाई दर्ीघतपा भनियो। आफनो दर्ीघकालको तपस्याको परिणामरूपमा दर्ीघतपाले समस्त रोगहरूको नाश गर्ने देव धन्वन्तरिलाई पुत्ररूपमा प्राप्त गरी दर्ीघतपाका पुत्र धन्वन्तरि आयुर्वेदका पर््रवर्त्तक, यज्ञ भागका अधिकारी एवं विष्णुका अवतार कहलिए। उनलाई अणिमा, महिमासहित आठवटै सिद्धिहरू प्राप्त थियो तथा उनको स्मरण मात्रले रोगहरूको नाश हुन्थ्यो। दिवोदास धन्वन्तरि भीम रथका पुत्र र महाराज दशरथका समकालीन थिए। उनका पुत्र वेदरि्ष प्रवर्दनको नामोउल्लेख मर्यादा पुरुषोत्तम श्रीरामको राज्याभिषेकको बेला उपस्थित राजाहरूमा काशीराज प्रतर्द्धनको रूपमा पनि पाइन्छ। प्रतर्द्धनका पिता दिवोदासलाई आदि धन्वन्तरिको अवतार पनि मानिन्छ। दिवोदासले नै विश्वामित्र पुत्र सुश्रुतसहित आठ शिष्यहरूलाई उपदेशित गर्दै भनेका थिए- "म नै आदिदेव धन्वन्तरि हुं र समुद्र मन्थनको बेला आविर्भूत धन्वन्तरि पनि म नै हुं। देवासुर सङग्रामको कारण भूमण्डलमा आयुर्वेदको प्रचारप्रचार गर्न नसक्नुको कारण नै मलाई फेरि अवतरित हुनुपर्यो।" उनले भने- महरि्ष सुश्रुतले आफनो ग्रन्थ सुश्रुतसंहितामा यस तथ्यलाई अभिव्यञ्जित गर्दै लेखेका छन्।
अयं हि धन्वन्तरिरादिदेवों
जन्मजरा मृत्युहरो मराणाम्।
शल्यांगमंगे परेरुपेतः प्राप्तो
हिमगां भूय इहोपदिपटुम्।।
अर्थात् देवहरूको जन्म, जरा र मृत्युको नाश गर्ने देवहरूलाई अमरत्व प्रदान गर्ने म नै आदिदेव धन्वन्तरि हुं। म अन्य अरू (सात) बाट युक्त तथा शल्यतन्त्र प्रधान आयुर्वेदको उपदेश दिनको लागि पुनः यस पृथ्वीमा आएको छु। विभिन्न ग्रन्थ, पुराणहरू तथा संहिताबाट प्राप्त विवरण अनुसार के सिद्ध हुन्छ भने समुद्र मन्थनको बेला भगवान् धन्वन्तरिको आविर्भाव भगवान् विष्णुको अंशको रूपमा भएको थियो तथा उनी हातमा श्वेतकलश धारण गरेर अवतरित भएका थिए। आग्नेय पुराणमा समुद्र मन्थनबाट अवतरित भगवान् धन्वन्तरिलाई आयुर्वेदको प्रवर्त्तकको रूपमा उल्लेख गरिएको छ। मिलिन्द प्रश्न नामक एउटा पालि ग्रन्थमा दोस्रो शताब्दी इ. पूर्वमा मिलिन्दप्रति नागसेनको उक्तिमा चिकित्सकानां पूर्वका आचार्यबाट प्रारम्भ गरेर गणना गरिएका आचार्यहरूमा धन्वन्तरिको नाम उल्लेख छ। त्यसमा रोगोत्पत्ति, निदान, स्वभाव, समुत्थान तथा चिकित्सा आदिमा आचार्यरूपमा चर्चा भएका नागसेनले आफूभन्दा पूर्व नै आचार्य धन्वन्तरिको उल्लेख गर्नाले धन्वन्तरिको सार्वभौमितकता सिद्ध हुन्छ। चिकित्सा विज्ञानका जनक र आयुर्वेदका प्रवर्त्तक धन्वन्तरिले औषधि विज्ञानलाई स्पष्ट र नवीन दिशा प्रदान गरे।
कार्तिक कृष्णपक्ष त्रयोदशीको दिन आज आयुर्वेदका प्रवर्त्तक भगवान् धन्वन्तरिको जयन्ती आजको दिन आयुर्वेदका चिकित्सक, कविराज, वैद्य तथा आयुर्वेद सम्बन्धित अन्य सङघ-संस्था अस्पताल, चिकित्सालयमा भगवान् धन्वन्तरिको पूजा गरिन्छ र आफनो र आफना सबै रोगी र अन्य व्यक्तिको दीघायु, सुस्वास्थ्यको कामना गरिन्छ। धन्वन्तरि जयन्तीलाई राष्ट्रिय आरोग्य दिवसको रूपमा मनाइन्छ। वास्तवमा विश्वले नै यही दिनलाई आरोग्य दिवस मान्नुपर्छ किनकि प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष रूपमा अधिकांश देशहरूमा यस दिनलाई धनतेरसको रूपमा मनाइन्छ जुन धन्वन्तरि तृतीयाको अपभ्रंश शब्द हो। यस दिन घर-घरमा सरसफाइ गरी नयां भांडा किन्ने प्रचलन छ। धन्वन्तरि अर्थात् आयुर्वेदका देवताको उत्पत्तिबारे विभिन्न मतहरू छन्। आयुर्वेदका प्रथम प्रचारक र प्रसारक आदिदेव भगवान् धन्वन्तरि निर्विवादरूपले यसका प्रवर्त्तकका रूपमा प्रतिष्ठित छन्। पौराणिक तथ्यहरूमाथि दृष्टिपात गर्दा धन्वन्तरि विषयक प्राप्त जानकारीका अनुसार धन्वन्तरि नामको र्सवप्रथम उल्लेख वैदिककालमा समुद्र मन्थनको बेला अमृत-कलश धारण गरेको देवताको रूपमा प्राप्त हुन्छ। हातमा अमृत-कलश धारण गरेको कारण उनलाई पियुषपाणि धन्वन्तरि पनि भनिन्छ। यसको अतिरिक्त प्राचीन ग्रन्थहरूबाट प्राप्त विवरणहरूका अनुसार काशीका राजाहरूको वंश परम्परामा राजा दीघतपा अथवा राजा धन्वको पुत्रको रूपमा धन्वन्तरि प्रसिद्ध भएका छन्।
विभिन्न पुराणहरूजस्तै भागवत पुराण, हरिवंश पुराण एवं ब्रह्माण्ड पुराणमा वर्णन गरिएका कथाहरू र प्राचीन ग्रन्थहरूमा चर्चित चिकित्सा विशेषज्ञहरूमा मुख्यतः छ धन्वन्तरिको उल्लेख पाइन्छ। धन्वन्तरि काशीराज, दिवोदास, अश्विनीकुमार, नकुल र सहदेव यी चिकित्सा विशेषज्ञहरूमा प्रथम तीनको अत्यधिक चर्चा पाइन्छ। पुराणहरूका अनुसार काशीराज धन्वले पुत्र प्राप्तिका लागि दर्ीघकालीन तप गरे, त्यसैले उनलाई दर्ीघतपा भनियो। आफनो दर्ीघकालको तपस्याको परिणामरूपमा दर्ीघतपाले समस्त रोगहरूको नाश गर्ने देव धन्वन्तरिलाई पुत्ररूपमा प्राप्त गरी दर्ीघतपाका पुत्र धन्वन्तरि आयुर्वेदका पर््रवर्त्तक, यज्ञ भागका अधिकारी एवं विष्णुका अवतार कहलिए। उनलाई अणिमा, महिमासहित आठवटै सिद्धिहरू प्राप्त थियो तथा उनको स्मरण मात्रले रोगहरूको नाश हुन्थ्यो। दिवोदास धन्वन्तरि भीम रथका पुत्र र महाराज दशरथका समकालीन थिए। उनका पुत्र वेदरि्ष प्रवर्दनको नामोउल्लेख मर्यादा पुरुषोत्तम श्रीरामको राज्याभिषेकको बेला उपस्थित राजाहरूमा काशीराज प्रतर्द्धनको रूपमा पनि पाइन्छ। प्रतर्द्धनका पिता दिवोदासलाई आदि धन्वन्तरिको अवतार पनि मानिन्छ। दिवोदासले नै विश्वामित्र पुत्र सुश्रुतसहित आठ शिष्यहरूलाई उपदेशित गर्दै भनेका थिए- "म नै आदिदेव धन्वन्तरि हुं र समुद्र मन्थनको बेला आविर्भूत धन्वन्तरि पनि म नै हुं। देवासुर सङग्रामको कारण भूमण्डलमा आयुर्वेदको प्रचारप्रचार गर्न नसक्नुको कारण नै मलाई फेरि अवतरित हुनुपर्यो।" उनले भने- महरि्ष सुश्रुतले आफनो ग्रन्थ सुश्रुतसंहितामा यस तथ्यलाई अभिव्यञ्जित गर्दै लेखेका छन्।
अयं हि धन्वन्तरिरादिदेवों
जन्मजरा मृत्युहरो मराणाम्।
शल्यांगमंगे परेरुपेतः प्राप्तो
हिमगां भूय इहोपदिपटुम्।।
अर्थात् देवहरूको जन्म, जरा र मृत्युको नाश गर्ने देवहरूलाई अमरत्व प्रदान गर्ने म नै आदिदेव धन्वन्तरि हुं। म अन्य अरू (सात) बाट युक्त तथा शल्यतन्त्र प्रधान आयुर्वेदको उपदेश दिनको लागि पुनः यस पृथ्वीमा आएको छु। विभिन्न ग्रन्थ, पुराणहरू तथा संहिताबाट प्राप्त विवरण अनुसार के सिद्ध हुन्छ भने समुद्र मन्थनको बेला भगवान् धन्वन्तरिको आविर्भाव भगवान् विष्णुको अंशको रूपमा भएको थियो तथा उनी हातमा श्वेतकलश धारण गरेर अवतरित भएका थिए। आग्नेय पुराणमा समुद्र मन्थनबाट अवतरित भगवान् धन्वन्तरिलाई आयुर्वेदको प्रवर्त्तकको रूपमा उल्लेख गरिएको छ। मिलिन्द प्रश्न नामक एउटा पालि ग्रन्थमा दोस्रो शताब्दी इ. पूर्वमा मिलिन्दप्रति नागसेनको उक्तिमा चिकित्सकानां पूर्वका आचार्यबाट प्रारम्भ गरेर गणना गरिएका आचार्यहरूमा धन्वन्तरिको नाम उल्लेख छ। त्यसमा रोगोत्पत्ति, निदान, स्वभाव, समुत्थान तथा चिकित्सा आदिमा आचार्यरूपमा चर्चा भएका नागसेनले आफूभन्दा पूर्व नै आचार्य धन्वन्तरिको उल्लेख गर्नाले धन्वन्तरिको सार्वभौमितकता सिद्ध हुन्छ। चिकित्सा विज्ञानका जनक र आयुर्वेदका प्रवर्त्तक धन्वन्तरिले औषधि विज्ञानलाई स्पष्ट र नवीन दिशा प्रदान गरे।
