वर्तमान प्रतिस्पर्धात्मक व्यापारिक युगमा व्यापार गर्ने परम्परागत पद्धतिले व्यापारमा सफलता प्राप्त गर्न गार्हो हुने मात्र होइन संगठनको अस्तित्व जोगाउन समेत कठिन हुने स्थिति सृजना भएको छ। कुशल श्रमको प्रगोग र पूँजीको मात्रमा व्यापक वृद्धि गरी ठूलो परिणामा उत्पादन गरेर बढी मुनाफा आर्जन गर्न सकिने स्थिति छैन अब। त्यसकारण अहिलेको युग भनेको पूँजीको युग होइन ज्ञानको युग हो। बढी मुनाफा गर्न धनी राष्ट्रहरुमा व्यापारीहरुले अहिले पूँजीमा होइन ज्ञानमा जोड दिइरहेका छन। ज्ञानद्वारा नै प्रतिस्पर्धात्मक लाभ (Competitive advantage) प्राप्त गर्न सकिन्छ। र प्रतिस्पर्धात्मक लाभलाई आज भोलि व्यवसायिक सफलताको साँचो मान्न थालिएको छ। प्रतिस्पर्धात्मक लाभ भनेको व्यवसायीमा रहेको त्यस्तो खास किसिकमको ज्ञान वा अवस्था हो जसको प्रयोग गरेर उसले बजारमा रहेको आफ्नो प्रतिस्पर्धीलाई जित्न सक्छ।
माइकल पोर्टरले मुख्य रुपमा दुई कुराहरुलाई प्रतिस्पर्धात्मक लाभको रुपमा मानेका छन। ती दुई कुराहरु हुन –(१) लागत लाभ ( Cost advantage (२) भिन्नता लाभ (Differentiation advantage).
प्रतिस्पर्धीले विक्री गरिरहेको जस्तै वस्तु वा सेवा उभन्दा कम मूल्यमा बिक्री गर्न सक्नु लागत लाभ प्राप्त गर्नु हो। यसै गरी आफ्नो वस्तुलाई प्रतिस्पर्धीको वस्तुभन्दा फरक र खास किसिमको तुल्याउनु भिन्नता लाभ प्राप्त गर्नु हो। प्रतिस्पर्धात्मक लाभद्वारा ग्राहकहरुलाई प्रतिस्पर्धीले भन्दा खास किसिमको लाभ प्रदान गरेर सन्तुष्ट पार्न सकिन्छ भने मुनाफा पनि बढी आर्जन गर्न सकिन्छ।
प्रतिस्पर्धात्मक लाभद्वारा व्यवसायीले आफ्नो वस्तु वा सेवालाई प्रतिस्पर्धीको भन्दा खास किसिमको विशेषताहरुले युक्त तुल्याउन सक्छ भने उसको प्रतिस्पर्धात्मक क्षमतालाई प्रतिस्पर्धीहरुले सजिलै नक्कल गर्न सक्तैनन्। केही अवस्थाहरुमा त नक्कल गर्नु सम्भव पनि हँदैन।
संक्षेपमा भन्ने हो भने प्रतिस्पर्धात्मक लाभ प्राप्त गर्न सक्ने क्षमता हुनु भनेको त्यस्तो सिप, ज्ञान, स्थिति वा विशेषताहरुले युक्त हुनु हो जुन प्रतिस्पर्धीहरुमा हुँदैन। प्रतिस्पर्धीहरुले ठूलो प्रयत्न गरेर पनि ती तत्वहरुको आफूमा विकास वा नक्कल गर्न गार्हो हुन्छ।
नेपालको सन्दर्भमा भन्ने हो भने व्यवसायीहरुले प्रतिस्तपर्धात्मक लाभ प्राप्त गर्न सक्ने धेरे अवसर र स्थितिहरु छन्। हिमाल, पहाड र तराईमा जता ततै छन्। उदाहरणका लागि प्रतिस्पर्धात्मक लाभ प्राप्त गर्न सकिने क्षेत्रको रुपमा, तराईमा र खास गरि बीरगंजमा ,भोजपुरी फिल्महरुको निर्माणलाई लिन सकिन्छ। बीरगंजलाई केन्द्र मानेर यहाँ भोजपुरी फिल्महरुको निर्माण हुने हो भने यस क्षेत्रमा निर्माण भएका भोजपुरी फिल्महरुले राष्ट्रिय बजार मात्र होइन वैदेशिक बजारमा समेत आफ्नो राम्रो पहुँच जमाउन सक्ने स्थिति देखा पर्दैछ। र त्यस्तो स्थिति देखा पर्नुको मुख्य कारण यस क्षेत्रमा निर्माण हुने फिल्महरुले प्रतिस्पर्धात्मक लाभ पाउन सक्ने अवसर रहनु हो। यस क्षेत्रमा निर्माण हुने फिल्मका निर्माता र सम्वद्ध पक्षहरुले लागत र वस्तु भिन्नता (Product differentiation) दुवै किसिमको प्रतिस्पर्धात्मक लाभ पाउने सक्ने स्थिति देखिएको छ। यस क्षेत्रमा निर्माण हुने फिल्महरु अन्य क्षेत्रहरुको भन्दा कम लागतमा निर्माण हुन सक्छन। कम लागतमा निर्माण भएकोले कारणले गर्दा राष्ट्रिय एवं अन्तरार्ष्ट्रिय बजारमा ती फिल्महरुलाई सजिलै बिक्री – बितरण गर्न सकिन्छ। यसै गरी यस क्षेत्रमा निर्माण भएका फिल्महरुले नेपालका विभिन्न बजार (काठमाडौ, नेपालगंज, जनकपुर, बिराटनगर) हरुका साथै बिहार, यूपी लगाएत भारतका अन्य शहरहरुमा पनि राम्रो ठाउँ पाउन सक्छन। नेपालको तराई क्षेत्रको परिवेश, जिवनशैली, सामाजिक समस्या, अनुभूतिका पद्धतिहरु विहार र यूपीसँग मिल्ने हुनाले ती क्षेत्रहरुमा भोजपुरी फिल्महरुको राम्रो माग हुन सक्छ। भोजपुरी भाषाका फिल्महरु मैथिली, अबधि, हिन्दी भाषीहरुले बुझ्न सक्छन पनि र केही भागहरुमा नबुझ्ने स्थिति आएमा हिन्दीमा नै डब गरेर प्रदर्शन गर्न सकिन्छ। यसरी भोजपुरी फिल्मलाई धेरै भाषा भाषीहरुले ( परिवेश आदिमा समानता भएको कारणले) मन पराउनुलाई यस क्षेत्रसँग सम्वद्ध व्यवसायीहरुको प्रतिस्पर्धात्मक लाभको रुपमा लिन सकिन्छ।
नेपालको तराई क्षेत्रको आफ्नै किसिमका मौलिक विशेषताहरु छन। सामाजिक जिवन, भौगोलिक अवस्थिति, जिवन पद्धति, विश्वास, अनुभूति, पर्मपरा, मूल्य मान्यता, चलन आदिमा तराईले परापूर्वकालदेखि विशिष्ट पहिचान बनाउँदै आएको छ। तराईको भाषा, संस्कृति आदिलाई (गरिबी बाहेक) आधार मानेर तुलना गर्ने हो भने कुनै पनि विकसित मुलुकको दाँजोमा तराई स्थान कम देखिदैन। तराईका मौलिक विशेषतहरुलाई समावेस गरेर निर्माण गरिएको फिल्ममा फिल्म निर्माणसँग सम्वद्ध व्यसवायीहरुले वस्तु भिन्नता ( product differentiation) द्वारा प्रतिस्पर्धात्मक लाभ प्राप्त गर्न सक्छन। त्यस किसिमको प्रतिस्पर्धात्मक लाभ कसरी प्राप्त हुन्छ भने नेपालको तराई क्षेत्रको मौलिकताको उपयोग फिल्ममा केवल यस क्षेत्रका व्यक्तिहरुले राम्रो गरी गर्न सक्छन किनभने उनीहरुले यस क्षेत्रको विशेषता (भौगोलिक सुन्दरता, परिवेश, सामाजिक जिवन आदि) हरुको राम्रो उपयोग गर्न सक्छन। र यस्ता विशेषताहरु केवल नेपालको तराई क्षेत्रमा मात्र पाइन्छ पनि। त्यस कारण यी विशेषतहरुको समूहलाई वस्तु भिन्नताद्वारा प्राप्त गर्न सकिने प्रतिस्पर्धात्म लाभको रुपमा लिन सकिन्छ।
बीरगंजलाई केन्द्र बनाएर तराईमा भोजपुरी फिल्महरुको निर्माण हुने हो भने त्यस क्षेत्रमा एक अति नै फाइदाजनक उद्योग, फिल्म निर्माण उद्योग, को विकास एकतिर हुन्छ भने अर्कोतिर हजारौको संख्यामा रोजगारीका नयाँ नयाँ अवसरहरु सृजना हुन सक्छन। यस किसिमको सेवा उद्योको विकास एवं विस्तार गरेर तराईमा रहेको कृषी क्षेत्रमाथिको अति निर्भरतालाई कम पार्न सकिन्छ। तराईको भौगोलिक अवस्थिति, जनघनत्व, बढदो शहरीकरण आदिलाई दृष्टिगत गर्दा यहाँको खेतियोग्य जमिनको रक्षा गर्न र जमिनको उत्यादन एवं उत्पादकत्व दुवैमा वृद्धि गर्न यस क्षेत्रमा सेवा उद्योगहरु स्थापनामा बढी जोड दिनु आवस्यक छ पनि। अर्कोतिर, परम्परागत कृषि पद्धति उत्पादक (कृषक) र श्रकिम दुवै पक्षका लागि खासै लाभदायक हुन सकेको छैन। श्रमिकहरुको लागि त केवल जिवन निर्वाह गर्ने स्थिति मात्र दिएको छ कृषि क्षेत्रले, त्यो पनि गार्हो गरी। जमीनका स्वामीहरुको संख्या पनि ज्यादै नै भएकोले जमिन खण्डीकरणको समस्या पनि उत्तिकै छ र यो समस्याले गर्दा जमिनको उत्पादकत्व र उत्पादन क्षमतामा उलेख्य वृद्धि गर्न सकिएको छैन। कुनै एक व्यक्तिले धेरै व्यक्तिहरुको जमिन भाडा (Lease)मा लिएर खेति गर्ने चलनको थालनी नेपालमा अझै भइसकेको छैन। यस्तो परिप्रेक्ष्यमा, तराई क्षेत्रमा सेवा उद्योगको विस्तार हुनु आवस्यक नै छ पनि।
भारतको आर्थिक वृद्धि दर अहिले पहिले भन्दा निकै राम्रो मात्र होइन विश्व अर्थ व्यवस्थामा यसको भूमिका महत्वपूर्ण मान्न थालिएको छ। विहारको आर्थिक वृद्धि दरले त झन सबैलाई चकित पारेको छ। यहाँ भारतको आर्थिक विकासको प्रसंग किन उल्लेख गर्न खोजिएको हो भने आम भारतीयहरुको बढदो क्रय शक्ति र खास गरी बिहार र यूपीका जनताहरुको बढदो आर्थिक सम्मपन्नताले नेपालका भोजपुरी फिल्महरुका लागि आफ्नो क्षेत्रमा राम्रो बजार उपलब्ध गराउन सक्छ। भारत जस्तो ठूलो बजारको हामीले उपयोग गर्न सक्छौ पनि। वर्तमानको विश्व अर्थ व्यवस्था (एक देशको व्यापारीक सम्बन्ध अनेक देशसँग हुनै पर्ने बाध्यात्मक स्थिति) लाई मध्य नजर गर्दै हामीले अनेक राष्ट्रको बजारहरुलाई त्यहाँ उपलब्ध हुने औसरहरुको आधारमा तिनको उपयोग गर्न आवश्यक छ पनि। अमेरिका र भारत बीच साँस्कृतिक रुपमा निकै भिन्नता भए पनि बजारको राम्रो अवसर देखेर अमेरिका जस्तो सम्मपन्न राष्ट्रले भारतमा आफ्नो बजारको विस्तार गर्ने पर्याप्त अवसरहरु देखिरहेको परिप्रेक्ष्यमा भारतसँग निकै साँस्कृतिक समानता राख्ने नेपाले भारतका बजारहरुको कुसलता पूर्वक उपयोग गरेर राम्रो आय आर्जन गर्न सक्छ र गरिबी कम पार्न सक्छ पनि। भारतिय सीमवर्ति बजारहरु नेपालको तराई क्षेत्रको गरिबी कम पार्नमा महत्वपूर्ण साबित हुन सक्छन पनि यदि तिनीहरुको राम्रो उपयोग गर्न सकियो भने।
क्रमश:
विश्वराज अधिकारी
br2063_adhikari@yahoo.com
माइकल पोर्टरले मुख्य रुपमा दुई कुराहरुलाई प्रतिस्पर्धात्मक लाभको रुपमा मानेका छन। ती दुई कुराहरु हुन –(१) लागत लाभ ( Cost advantage (२) भिन्नता लाभ (Differentiation advantage).
प्रतिस्पर्धीले विक्री गरिरहेको जस्तै वस्तु वा सेवा उभन्दा कम मूल्यमा बिक्री गर्न सक्नु लागत लाभ प्राप्त गर्नु हो। यसै गरी आफ्नो वस्तुलाई प्रतिस्पर्धीको वस्तुभन्दा फरक र खास किसिमको तुल्याउनु भिन्नता लाभ प्राप्त गर्नु हो। प्रतिस्पर्धात्मक लाभद्वारा ग्राहकहरुलाई प्रतिस्पर्धीले भन्दा खास किसिमको लाभ प्रदान गरेर सन्तुष्ट पार्न सकिन्छ भने मुनाफा पनि बढी आर्जन गर्न सकिन्छ।
प्रतिस्पर्धात्मक लाभद्वारा व्यवसायीले आफ्नो वस्तु वा सेवालाई प्रतिस्पर्धीको भन्दा खास किसिमको विशेषताहरुले युक्त तुल्याउन सक्छ भने उसको प्रतिस्पर्धात्मक क्षमतालाई प्रतिस्पर्धीहरुले सजिलै नक्कल गर्न सक्तैनन्। केही अवस्थाहरुमा त नक्कल गर्नु सम्भव पनि हँदैन।
संक्षेपमा भन्ने हो भने प्रतिस्पर्धात्मक लाभ प्राप्त गर्न सक्ने क्षमता हुनु भनेको त्यस्तो सिप, ज्ञान, स्थिति वा विशेषताहरुले युक्त हुनु हो जुन प्रतिस्पर्धीहरुमा हुँदैन। प्रतिस्पर्धीहरुले ठूलो प्रयत्न गरेर पनि ती तत्वहरुको आफूमा विकास वा नक्कल गर्न गार्हो हुन्छ।
नेपालको सन्दर्भमा भन्ने हो भने व्यवसायीहरुले प्रतिस्तपर्धात्मक लाभ प्राप्त गर्न सक्ने धेरे अवसर र स्थितिहरु छन्। हिमाल, पहाड र तराईमा जता ततै छन्। उदाहरणका लागि प्रतिस्पर्धात्मक लाभ प्राप्त गर्न सकिने क्षेत्रको रुपमा, तराईमा र खास गरि बीरगंजमा ,भोजपुरी फिल्महरुको निर्माणलाई लिन सकिन्छ। बीरगंजलाई केन्द्र मानेर यहाँ भोजपुरी फिल्महरुको निर्माण हुने हो भने यस क्षेत्रमा निर्माण भएका भोजपुरी फिल्महरुले राष्ट्रिय बजार मात्र होइन वैदेशिक बजारमा समेत आफ्नो राम्रो पहुँच जमाउन सक्ने स्थिति देखा पर्दैछ। र त्यस्तो स्थिति देखा पर्नुको मुख्य कारण यस क्षेत्रमा निर्माण हुने फिल्महरुले प्रतिस्पर्धात्मक लाभ पाउन सक्ने अवसर रहनु हो। यस क्षेत्रमा निर्माण हुने फिल्मका निर्माता र सम्वद्ध पक्षहरुले लागत र वस्तु भिन्नता (Product differentiation) दुवै किसिमको प्रतिस्पर्धात्मक लाभ पाउने सक्ने स्थिति देखिएको छ। यस क्षेत्रमा निर्माण हुने फिल्महरु अन्य क्षेत्रहरुको भन्दा कम लागतमा निर्माण हुन सक्छन। कम लागतमा निर्माण भएकोले कारणले गर्दा राष्ट्रिय एवं अन्तरार्ष्ट्रिय बजारमा ती फिल्महरुलाई सजिलै बिक्री – बितरण गर्न सकिन्छ। यसै गरी यस क्षेत्रमा निर्माण भएका फिल्महरुले नेपालका विभिन्न बजार (काठमाडौ, नेपालगंज, जनकपुर, बिराटनगर) हरुका साथै बिहार, यूपी लगाएत भारतका अन्य शहरहरुमा पनि राम्रो ठाउँ पाउन सक्छन। नेपालको तराई क्षेत्रको परिवेश, जिवनशैली, सामाजिक समस्या, अनुभूतिका पद्धतिहरु विहार र यूपीसँग मिल्ने हुनाले ती क्षेत्रहरुमा भोजपुरी फिल्महरुको राम्रो माग हुन सक्छ। भोजपुरी भाषाका फिल्महरु मैथिली, अबधि, हिन्दी भाषीहरुले बुझ्न सक्छन पनि र केही भागहरुमा नबुझ्ने स्थिति आएमा हिन्दीमा नै डब गरेर प्रदर्शन गर्न सकिन्छ। यसरी भोजपुरी फिल्मलाई धेरै भाषा भाषीहरुले ( परिवेश आदिमा समानता भएको कारणले) मन पराउनुलाई यस क्षेत्रसँग सम्वद्ध व्यवसायीहरुको प्रतिस्पर्धात्मक लाभको रुपमा लिन सकिन्छ।
नेपालको तराई क्षेत्रको आफ्नै किसिमका मौलिक विशेषताहरु छन। सामाजिक जिवन, भौगोलिक अवस्थिति, जिवन पद्धति, विश्वास, अनुभूति, पर्मपरा, मूल्य मान्यता, चलन आदिमा तराईले परापूर्वकालदेखि विशिष्ट पहिचान बनाउँदै आएको छ। तराईको भाषा, संस्कृति आदिलाई (गरिबी बाहेक) आधार मानेर तुलना गर्ने हो भने कुनै पनि विकसित मुलुकको दाँजोमा तराई स्थान कम देखिदैन। तराईका मौलिक विशेषतहरुलाई समावेस गरेर निर्माण गरिएको फिल्ममा फिल्म निर्माणसँग सम्वद्ध व्यसवायीहरुले वस्तु भिन्नता ( product differentiation) द्वारा प्रतिस्पर्धात्मक लाभ प्राप्त गर्न सक्छन। त्यस किसिमको प्रतिस्पर्धात्मक लाभ कसरी प्राप्त हुन्छ भने नेपालको तराई क्षेत्रको मौलिकताको उपयोग फिल्ममा केवल यस क्षेत्रका व्यक्तिहरुले राम्रो गरी गर्न सक्छन किनभने उनीहरुले यस क्षेत्रको विशेषता (भौगोलिक सुन्दरता, परिवेश, सामाजिक जिवन आदि) हरुको राम्रो उपयोग गर्न सक्छन। र यस्ता विशेषताहरु केवल नेपालको तराई क्षेत्रमा मात्र पाइन्छ पनि। त्यस कारण यी विशेषतहरुको समूहलाई वस्तु भिन्नताद्वारा प्राप्त गर्न सकिने प्रतिस्पर्धात्म लाभको रुपमा लिन सकिन्छ।
बीरगंजलाई केन्द्र बनाएर तराईमा भोजपुरी फिल्महरुको निर्माण हुने हो भने त्यस क्षेत्रमा एक अति नै फाइदाजनक उद्योग, फिल्म निर्माण उद्योग, को विकास एकतिर हुन्छ भने अर्कोतिर हजारौको संख्यामा रोजगारीका नयाँ नयाँ अवसरहरु सृजना हुन सक्छन। यस किसिमको सेवा उद्योको विकास एवं विस्तार गरेर तराईमा रहेको कृषी क्षेत्रमाथिको अति निर्भरतालाई कम पार्न सकिन्छ। तराईको भौगोलिक अवस्थिति, जनघनत्व, बढदो शहरीकरण आदिलाई दृष्टिगत गर्दा यहाँको खेतियोग्य जमिनको रक्षा गर्न र जमिनको उत्यादन एवं उत्पादकत्व दुवैमा वृद्धि गर्न यस क्षेत्रमा सेवा उद्योगहरु स्थापनामा बढी जोड दिनु आवस्यक छ पनि। अर्कोतिर, परम्परागत कृषि पद्धति उत्पादक (कृषक) र श्रकिम दुवै पक्षका लागि खासै लाभदायक हुन सकेको छैन। श्रमिकहरुको लागि त केवल जिवन निर्वाह गर्ने स्थिति मात्र दिएको छ कृषि क्षेत्रले, त्यो पनि गार्हो गरी। जमीनका स्वामीहरुको संख्या पनि ज्यादै नै भएकोले जमिन खण्डीकरणको समस्या पनि उत्तिकै छ र यो समस्याले गर्दा जमिनको उत्पादकत्व र उत्पादन क्षमतामा उलेख्य वृद्धि गर्न सकिएको छैन। कुनै एक व्यक्तिले धेरै व्यक्तिहरुको जमिन भाडा (Lease)मा लिएर खेति गर्ने चलनको थालनी नेपालमा अझै भइसकेको छैन। यस्तो परिप्रेक्ष्यमा, तराई क्षेत्रमा सेवा उद्योगको विस्तार हुनु आवस्यक नै छ पनि।
भारतको आर्थिक वृद्धि दर अहिले पहिले भन्दा निकै राम्रो मात्र होइन विश्व अर्थ व्यवस्थामा यसको भूमिका महत्वपूर्ण मान्न थालिएको छ। विहारको आर्थिक वृद्धि दरले त झन सबैलाई चकित पारेको छ। यहाँ भारतको आर्थिक विकासको प्रसंग किन उल्लेख गर्न खोजिएको हो भने आम भारतीयहरुको बढदो क्रय शक्ति र खास गरी बिहार र यूपीका जनताहरुको बढदो आर्थिक सम्मपन्नताले नेपालका भोजपुरी फिल्महरुका लागि आफ्नो क्षेत्रमा राम्रो बजार उपलब्ध गराउन सक्छ। भारत जस्तो ठूलो बजारको हामीले उपयोग गर्न सक्छौ पनि। वर्तमानको विश्व अर्थ व्यवस्था (एक देशको व्यापारीक सम्बन्ध अनेक देशसँग हुनै पर्ने बाध्यात्मक स्थिति) लाई मध्य नजर गर्दै हामीले अनेक राष्ट्रको बजारहरुलाई त्यहाँ उपलब्ध हुने औसरहरुको आधारमा तिनको उपयोग गर्न आवश्यक छ पनि। अमेरिका र भारत बीच साँस्कृतिक रुपमा निकै भिन्नता भए पनि बजारको राम्रो अवसर देखेर अमेरिका जस्तो सम्मपन्न राष्ट्रले भारतमा आफ्नो बजारको विस्तार गर्ने पर्याप्त अवसरहरु देखिरहेको परिप्रेक्ष्यमा भारतसँग निकै साँस्कृतिक समानता राख्ने नेपाले भारतका बजारहरुको कुसलता पूर्वक उपयोग गरेर राम्रो आय आर्जन गर्न सक्छ र गरिबी कम पार्न सक्छ पनि। भारतिय सीमवर्ति बजारहरु नेपालको तराई क्षेत्रको गरिबी कम पार्नमा महत्वपूर्ण साबित हुन सक्छन पनि यदि तिनीहरुको राम्रो उपयोग गर्न सकियो भने।
क्रमश:
विश्वराज अधिकारी
br2063_adhikari@yahoo.com
