सिकाइका लागि समय व्यवस्थापन

-अनन्तकुमार लाल दास
    कुनै पनि क्रियाकलापको आरम्भ हामीले कार्ययोजना तयार गरी गर्र्छौं भने निश्चित सफलता हासिल हुन्छ तर कार्ययोजना निर्माण गर्नु जति सजिलो छ त्यति नै पालन गर्नु कठिन। यस कारण विद्यार्थीहरू प्रायः यस झन्झटमा पर्न चाहंदैनन् र शिक्षकहरू पनि विद्यार्थीहरूलाई यर्सतर्फ उत्पे्ररणा प्रदान गर्दैनन्। वर्तमान युग व्यवस्थापनको युग हो। आज जसले आफूलाई व्यवस्थित गर्न सक्यो ऊ नै जीवनको हरेक क्षेत्रमा सजिलैसंग सफल हुन सक्छ। यस आलेख मार्फत् सिकाइका लागि समय व्यवस्थापन गर्ने छलफलको जमर्को गरिएको छ किनभने विद्यार्थीहरूका लागि समय व्यवस्थापन नितान्त महत्त्वपूर्ण पक्ष हो जसबाट उनीहरू प्रतिस्पर्धासंग जुध्न सक्छन्।
    सिकाइका लागि समय व्यवस्थापन कला विकसित गर्नु एउटा यात्रा जस्तै हो जुन यस आलेखमार्फत सुरु गर्न सकिन्छ तर यात्राको क्रममा अभ्यास र पटक-पटकको मार्गदर्शनको आवश्यकता पर्न सक्छ। यसको लागि सबैभन्दा पहिला लक्ष्य तयार गर्नुपर्छ अर्थात् तपाईंको गन्तव्य के हो - लक्ष्य प्राप्तिका लागि के-के स्रोतहरू उपलब्ध छन् - यस क्रममा प्राथमिकताको सूची, साथीहरूसंग सहयोग, परिवारबाट निर्देशन, कामको बोझ आदि विषयमा पनि ध्यान पुर्‍याउनर्ुपर्छ। सबैभन्दा पहिला सोचौं हामी कसरी आफूसंग भएको समयरूपी धनलाई प्रत्येक दिन खर्च गर्र्छौं - यसले तपाईंलाई आफनो कामको मूल्याड्ढन गर्न र समय समायोजना गर्न मदत पुर्‍याउंछ।
    विद्यालयमा शैक्षिक सत्रको सुरुआत हुनासाथ सम्बन्धित कक्षाको पाठ्यक्रम पनि निश्चित गरिएको हुन्छ। निश्चित गरिएको पाठ्यक्रम पूरा गर्न एउटा कक्षालाई सप्ताहमा र सप्ताहलाई कैयौं पिरियडमा बांडिएको हुन्छ। एक पिरियड प्रायः ४५ वा ५० मिनेटको हुन्छ तर तपाईं ३० मिनेटमैं थाक्नुहुन्छ। केही कठिन सवालको सामना गर्दा तपाईंलाई बढी समयको आवश्यकता महसुस हुन्छ। यस कारण बीचमा टिफिन पनि हुन्छ। कहिलेकाहीं कुनै पिरियड खाली पनि भइरहेको हुन्छ। तपाईं यस खाली समय वा टिफिनमा के गर्नुहुन्छ - कसैका लागि यो नाश्ता गर्ने समय हुन्छ भने कसैका लागि मुश्किल सवालहरूलाई साथीहरूको मदतले समाधान गर्ने। कसैका लागि यो समय आराम गर्ने मौका त कसैका लागि बेकारको गफमा नजानिंदो किसिमले समयको बर्बादी। कसैका लागि यो समय पुनर्ताजगी प्राप्त गरी नयां ऊर्जाका साथ उत्पादनमूलक काममा प्रवेश गर्ने। उदाहरणका लागि जब तपाईं उत्पादनमूलक काममा व्यस्त हुनुहुन्छ त्यसबेला तपाईंले बिहानको मानिसजस्तै महसुस गर्नुहुन्छ वा रातिको उल्लूजस्तै - सङ्क्षेपमा भन्नुपर्दा जति समय तपाईंलाई नयां ऊर्जा प्राप्त गर्न लाग्छ त्यति समय नै त्यसबेला खर्चिनर्ुपर्छ र बांकीको समयलाई अध्ययनमा व्यतीत गर्नुपर्छ।
    यसपश्चात् तपाईंले पढाइका लागि एउटा यस्तो ठाउं छनोट गर्नुपर्छ जहां तपाईंको, कसैले- त्यो सेलफोन होस् वा कुनै प्रकारको पढाइबाहेकको सन्देशले एकाग्रता भङग नगरोस्। त्यस्तो ठाउंमा आफनो समय स्वतन्त्रतापूर्वक अध्ययनमा खर्च गर्नुपर्छ। यो ठाउं पुस्तकालय, तपाईंको आफनै घर वा नजिकको कुनै शान्त काफी हाउस पनि हुन सक्छ। तपाईंलाई अध्ययनका लागि कुन सबैभन्दा राम्रो ठाउं हुनसक्छ, त्यो तपाईंले नै रोज्नर्ुपर्छ।
    यसपश्चात् प्रत्येक शनिवार साताभरि गरिएको अध्ययनको समीक्षा गर्नुपर्छ। यो समीक्षा परीक्षा, पढाइमा सुधार, अझ बढी मिहनेतलाई ध्यानमा राखी गर्नुपर्छ। तपाईं यस साताभरि कतिको सफल वा विफल हुनुभयो, कति समय र्व्यर्थ व्यतीत भयो आदिबारे ध्यान पुर्‍याउनर्ुपर्छ र समीक्षाको आधारमा आगामी साताका लागि योजना निर्माण गर्नुपर्छ। यसबाट साताको सबैभन्दा राम्रो व्यतीत भएको समयबारे ज्ञान हुन्छ।
    यसपछि तपाईंलाई कुन विषयले बढी परेशान गर्छ त्यसलाई प्राथमिकताको सूचीमा अगाडि राख्नर्ुपर्छ र त्यसमाथि विशेष ध्यान दिनर्ुपर्छ। यसैगरी प्रत्येक विषयलाई प्राथमिकताको क्रमानुसार विद्यालय बाहेकको समयमा अध्ययन गर्नका लागि बढी र कम समय दिने आधारमा बांड्नर्ुपर्छ। यसरी अध्ययन गर्दा के फाइदा हुन्छ भने सबै विषयमा राम्रो अड्ढ प्राप्त गर्न सजिलो हुन्छ।
    समय व्यवस्थापनको क्रममा एक पाइला अगाडि सार्नुको अर्थ लामो यात्रा तय गर्नु हो, अर्थात् पहिला कार्ययोजना तयार गर्ने र त्यसलाई सुरु गर्ने। तपाईंलाई आफैं थाहा हुन थाल्छ कि तपाईंले गर्नैपर्ने कुनकुन काम गर्नुभएको छैन। सबैथोक उपलब्ध भए मात्र काम गर्ने सोच कुनै पनि कार्यको बाधक हो। तर्सथ काम सुरु गरिहाल्नर्ुपर्छ किनभने पहिलो पाइलाले नै बाटोको पहिचान आफैं दिन थाल्छ।  
    काम सुरु गरिसकेपछि जबसम्म तपाईंलाई लक्ष्यको प्राप्ति हुंदैन तबसम्म अनावश्यक क्रियाकलापहरूलाई स्थगित गर्नुपर्छ। यो समय व्यवस्थापनको सबैभन्दा चुनौतीपूर्ण पक्ष हो। एउटा विद्यार्थीको रूपमा हामीलाई सधैं यस्तो अवसर प्राप्त हुन्छ जसले हामीलाई मृगलाई आफनै कस्तुरीले झैं आकषिर्त गर्छ।  परिणाम के हुन्छ भने पढाइ ब्रि्रन्छ, परीक्षामा नराम्रो परिणाम हासिल हुन्छ। यस कारण अनावश्यक क्रियाकलापका लागि ँनार्इं’ भन्नुभन्दा पनि ँपछि’ भन्ने बानी बसाल्नर्ुपर्छ। यसबाट यस्तो परिणाम हासिल हुन्छ जसले हामीलाई तनावमुक्त भई अगाडि बढ्ने प्रेरणा दिन्छ।
    तपाईंलाई सहयोग गर्न सक्ने स्रोत को-को र के-के हुुन सक्छ, त्यसबारे पत्ता लगाउनर्ुपर्छ। के ती शिक्षक हुन् वा कुनै गतिलो विद्यार्थी, पुस्तकालय हुन सक्छ वा इन्टरनेट वा कुनै संस्था। यसबाट तपाईंको ऊर्जा र समय दुवैको बचत हुनुका साथै समस्याहरूको समाधान पनि सजिलै हुन्छ।
    अध्ययनपश्चात् बचेको खाली समयको सदुपयोग बुद्धिमानी साथ गर्नु नै बेस हुन्छ। यसका लागि हामीले यो सोच्नुपर्ने हुन्छ कि अध्ययनका लागि खाली समयको प्रयोग कसरी गर्ने - यस समयलाई तयार गरिएको नोट्सहरूको अध्ययनमा बिताउनर्ुपर्छ। नजानेका कुराहरू सोध्नमा व्यतीत गर्नुपर्छ। २४ घण्टामा गरिएका भूलहरूलाई संशोधन गर्न बिताउनर्ुपर्छ। कक्षामा पढाइएका विषयहरूका प्रमुख शब्दहरूको तल रेखा तान्नमा बिताउनर्ुपर्छ। आफनो क्रियाकलापको समीक्षा गर्नमा खर्चिनर्ुपर्छ। आफनो समयलाई कसरी प्रयोग गर्ने सम्बन्धमा मापदण्ड तयार गर्नमा व्यतीत गर्नुपर्छ। यो तपाईंमाथि निर्भर छ कि खाली समयलाई तपाईंले कसरी सदुपयोग गर्नुहुन्छ किनभने सफलताका लागि समयलाई वशमा गर्नु नितान्त आवश्यक छ।
    समय व्यवस्थापनको क्रममा जुन समय तपाईंका लागि उचित हो अर्थात् तपाईंलाई यदि गणितका प्रश्नहरू दिउंसो हल गर्दा सजिलो लाग्छ भने रातिको प्रतीक्षा गर्नु समय खेर फाल्नु हो। यसै गरी यदि तपाईंलाई कुनै महत्त्वपूर्ण काम गर्नुछ र तपाईंलाई लाग्छ कि तपाईंको साथीले तपाईंलाईं डिर्स्र्टब गर्न सक्छ भने उसलाई पहिला नै सूचित गरिदिनुहोस् कि भोलि मसंग भेट हुन सक्दैन। समय व्यवस्थापनको क्रममा स्वास्थ्य व्यवस्थापनमाथि पनि ध्यान पुर्‍याउनर्ुपर्छ, अन्यथा तपाईंको समय बिमारीले गर्दा खेर जान सक्छ। यस कारण समयमा सुत्ने, उठ्ने, खाना खाने, हलुका व्यायाम र स्वस्थ मनोरञ्जनात्मक क्रियाकलापमाथि पनि समय व्यवस्थापन गर्दा ध्यान दिनु नितान्त आवश्यक हुन्छ।  
    यस प्रकार सिकाइका लागि समय व्यवस्थापन गर्दा दैनिक योजना, साप्ताहिक योजना, मासिक योजना बनाउनुपर्छ। तपाईंले के-के गर्नुहुन्छ त्यसको सूची तयार गर्नुपर्छ। बिहान कसरी अध्ययन गर्ने, बेलुका के-के गर्ने, गृहकार्य कहिले गर्ने, र्रि|mेश कहिले हुने, कति समयलाई कुन काम गर्नमा खर्च गर्ने आदिबारे लिखित चार्ट तयार गरी आफनो कोठामा झुन्ड्यानुपर्छ वा एउटा डायरीमा, जसलाई तपाईं सधैं आफूसंग राख्न सक्नुहुन्छ, लेखेर राख्नुपर्छ। यस प्रकार भोलिका लागि तयार भएपछि मात्र सुत्नर्ुपर्छ। तपाईंको अध्ययन-कुशलता यस कुरामा निर्भर छ कि तपाईं के चाहनुहुन्छ र कसरी त्यसलाई प्राप्त गर्न सक्नुहुन्छ। यसरी तपाईं आफनो अध्ययनमा सफलता वा असफलताको जिम्मेवार स्वयं नै हुनुहुन्छ। यदि तपाईं योजना बनाउन असफल हुनुभयो भने लक्ष्य पूर्तिमा पनि असफल नै हुनुहुन्छ। सोच्नुहोस् के गर्दा बेस हुन्छ -