-अनन्तकुमार लाल दास
र् वर्तमान पर्रि्रेक्ष्यमा बढ्दो आवश्यकता र आर्थिक स्रोतको कमीले गर्दा परिवारलाई धान्न परिवारका हरेक सदस्यलाई आर्थिक क्रियाकलापमा सहभागी हुने परिवेश सृजना हुंदै गएको छ। जस अनुसार महिलाहरूले समेत विभिन्न स्वरूपका जागिरमा आफनो उपस्थिति देखाइरहेका छन्। हुंदाहुंदा कतिपय महिलाका लागि यो पारिवारिक आवश्यकताभन्दा व्यक्तिगत प्रतिष्ठा एवं फेसनको रूपमा प्रतिष्ठापित हुंदै गएको छ।
हाम्रो सर्न्दर्भमा पनि वैश्विक सामाजिक दृष्टिकोणमा परिवर्तनले गर्दा हरेक क्षेत्रमा महिला प्रतिनिधित्व र सहभागिता बढ्दै गएको छ। एकातिर आर्थिक क्षेत्रमा सहभागिताले गर्दा उनीहरूको जीवनस्तर उकासिंदै गएको छ भने अर्कोतिर उनीहरूको घरायसी उपस्थिति कम हुन जांदा विद्यार्थीहरूको भविष्य र चौतर्फी विकासका लागि चाहिने मातृत्व, स्नेह, भावनात्मक सम्बन्ध, आमा द्वारा दिइने प्रशिक्षण, सरसल्लाह र निर्देशनका साथै घरायसी सम्बन्धका महत्त्वपर्ूण्ा पक्षहरू धराशायी हुंदै गएका छन्। परिणामस्वरूप कामकाजी महिला भएको परिवारका बालबालिकाहरूको भविष्य अन्योलग्रस्त हुन पुगेको पाइएको छ।
एक कथा अनुसार एक व्यक्तिको घरमा आगलागी भयो। आगलागी भएपछि उनले आफना नोकरहरूलाई बहुमूल्य वस्तुहरू निकाल्न निर्देशन दियो। निर्देशनअनुसार नोकरहरूले सबै सामान बाहिर झकिे। यत्तिकैमा एकजना नोकरलाई केही सम्झना भयो र ऊ रुन थाल्यो। उसलाई रोएको देखेर त्यस व्यक्तिले भन्यो नरोऊ, एक-दुइवटा स-साना सामानहरू छुटे केही छैन। नोकरले भन्यो- साहेब अरू सबै सामान त झििकयो तर शिशुलाई जोगाउन बिर्सियो।
यस कथाले के देखाउंछ भने जसको लागि यत्रो मेहनत गरेर मानिसले सम्पत्ति आर्जन गर्छ त्यसलाई नै उपेक्षा गर्दा परिणाम के हुंदो रहेको छ। अब यहांनिर प्रश्न उठ्छ कसका लागि धन आर्जन - धनको उपभोग गर्ने नै रहेन भने केका लागि सम्पत्ति चाहियो - जब अभिभावकको आशाका केन्द्र, उनका सन्ततिको भविष्य भताभु· हुन्छ अनि मात्र आमाहरूमध्ये कतिलाई जीवनस्तर सुधार्ने कुरा अभिशाप लाग्छ। कथा अनुसार जसको भविष्य निर्माणका लागि सम्पत्ति जोगाउन ध्यान दिइयो परिस्थिति ठीक विपरीत भयो। हुनु त के पथ्र्यो भने पहिला सन्तानलाई जोगाएर सम्पत्ति जोगाउन ध्यान दिनुपथ्र्यो।
हाम्रो समाजमा बालबालिकाहरूको सुखलाई आर्थिक उपलब्धिसंग जोडेर हेरिने एकोहोरो सोच विकसित भएकोले बालबालिकाहरू भावनात्मक सम्बन्धबाट टाढिंदै गएका छन्। खासगरी एकल परिवारमा जहां बालबालिकालाई नोकर वा बालगृहको संरक्षणमा राखी आमाबुवा दुवै काममा जान्छन् त्यहां बालबालिकाहरूले आमासंग खेल्ने, आफनो समस्या व्यक्त गर्ने, समाधानका लागि आमा वा बुवाको सल्लाह लिने वा गृहकार्य सम्बन्धमा आवश्यक छलफल गर्न नै पाउंदैनन्। यस कारण उनीहरू भित्र उब्जिएका जिज्ञासाहरू शान्त नहुंदा विभिन्न प्रकारको गलत कुराहरूको सहारा लिने वा स·तद्वारा पूरा गर्न लाग्छन्।
मनोवैज्ञानिकहरूका अनुसार नोकरहरूमा यस प्रकारको भावनात्मक पक्षबारे ज्ञान नहुंदा उनीहरूको भरमा मात्र बस्नु उचित पनि हुंदैन। कस्तोसम्म देखिएको र सुनिएको छ भने अभिभावकहरू घरमा नहुंदा नोकरहरूले बालबालिकाहरूलाई धम्काउने, गाली गर्ने, अपशब्द प्रयोग गर्ने, तल्लो स्तरको व्यवहार गर्दछन् जसले उनीहरू मनोवैज्ञानिक रूपले नकारात्मकताको शिकार बन्न जान्छन्। डर र त्रासका कारण आमाबुवालाई समेत भन्न नसक्ने स-साना बालबालिकाहरूको व्यवहार र आचरण्मा समेत यस्ता कुराहरूको प्रत्यक्ष प्रभाव पर्ने सम्भावना बढी हुन्छ। जो अन्ततोगत्वा उनीहरूको असफलताको कारण बन्न जान्छ।
विश्वविजेता नेपोलियनको भनाइ- "मलाई एउटी असल आमा देऊ, म तिमीलाई एउटा राम्रो राष्ट्र दिन्छु" को अर्थ एउटी आमाको सक्षम नेतृत्व र योगदान बालबालिकाहरूको भविष्यका निम्ति महत्त्वपर्ूण्ा हुन्छ। यस कारण बालबालिकाहरूको उत्थान वा पतनमा एउटी आमाको घरायसी उपस्थिति आर्थिक उपलब्धि र प्रतिष्ठाभन्दा हजारौं गुणा ठूलो छ।
एकपटक बालक नेपोलियनले आकाशको चन्द्रमा हेरर त्यसलाई ल्याइदिन आप\mनी आमालाई भने। आमाले पनि त्यसलाई सहजरूपमा लिइन र घरभित्र गई ऐनामा देखाउंदै भनिन्, लौ त्रि्रो चन्द्रमा। बालक नेपोलियन ऐनामा आफू नजिक चन्द्रमा देखी खुशीले उप्र\mन थाले। यस उदाहरणले "केही कुरा असम्भव छैन" भन्ने पाठ नेपोलियनलाई सिकाएको थियो। परिणामस्वरूप उनको सक्षमता, साहस र सफलता इतिहासका पानाहरूमा सबैका लागि उदाहरणीय बन्यो। भन्न के खोजिएको हो भने बालबालिकालाई प्रशिक्षित गर्ने क्रममा एउटी आमाको भूमिका अति महत्त्वपर्ूण्ा हुन्छ।
एक अर्को घटना अनुसार उर्मिला भन्ने एउटी केटीको गर्भपतन उनकी आमाले १८ वर्षो उमेरमा गराइन्। विवाह भएउप्रान्त यस सर्न्दर्भमा एक साथीद्वारा जानकारी लिन खोज्दा उनले यसको सम्पर्ूण्ा दोष आप\mनी आमालाई दिंदै भनिन्, "मेरी आमालाई आप\mनी छोरीको विषयमा सोधपुछ गर्ने समय नै थिएन। छोरी के गर्छर्ेेकस्ता केटाहरूसंग मेलजोल राख्छे, कहां जान्छे, भन्ने कुरा बेलैमा आमालाई जानकारी भएको भए केटासाथीहरूले मलाई छल गर्न पाउने थिएनन्। दिनभरि घरमा एक्लै हुंदा, मेरो कक्षाका केटाहरू साथी बनेर घरमा पुग्थे। आमाको स्नेहको अभाव पूरा गरिदिने गर्थे। यही क्रममा यो दुःखद घटना भएको हो। घरमा आफूभन्दा ठूला कोही भएको भए यो घटना हुने थिएन।" यसरी एउटी आमाद्वारा आफनो सन्तानलाई बाल्यकालमा दिने माया, ममता, हेरचाह एवं सुमार्ग निर्देशनको कमी हुंदा कस्तो दुःखदायी दुर्घटना हुन्छ भन्ने कुरा यस उदाहरणबाट सिक्न सकिन्छ।
एक अर्को घटनाका पात्र रमेश जांडरक्सी खाने, घरमा साथीहरूलाई जम्मा गरी ब्लू फिल्म हर्ेर्ने कारण घरमा बिदाको दिन पनि एक्लै हुनु र आमाबुवा अबेर घर र्फकने बानीलाई जिम्मेवार बताउंछन्। यस्ता धेरै घटनाहरू हामी आप\mनै छरछिमेकमा पाउन सक्छौं जहां अभिभावकको उचित रेखदेख, संरक्षण एवं निर्देशनको अभावमा बालबालिकाहरू कुलतमा प+mसेका छन्, गलत क्रियाकलापमा संलग्न भएका छन्, परीक्षाहरूमा असफल भएका छन्। भन्न के खोजिएको हो भने बदलिंदो वर्तमान सामाजिक परिवेशमा आफना छोरा वा छोरी दुर्घटनाका शिकार हुन सक्छन् भन्ने सम्भावनालाई अटेर गरेर आंखा चिम्लेर झूटो प्रतिष्ठा वा आर्थिक उपलब्धिले के हाम्रँे सन्तानको भविष्य सप्रन्छ -
हाम्रो समाजमा अभिभावकहरूद्वारा जिम्मेवारी निर्वाहको क्रममा हुने त्रुटिहरूप्रति मूल्याड्ढन गर्नुको साटो आफना सन्तानमाथि एकोहोरो आक्रोश पोख्ने चलन रहिआएको छ। असफलताका लागि सन्तानको कटु आलोचना गर्ने र आफनो जीवन धिक्कार्ने यथार्थ हाम्रै परिवेशमा देखिने गरेको छ। यहींनिर हामी अभिभावकहरूले ध्यान दिनुपर्ने कुरो के हो भने जसरी हामीले एउटा सुन्दर बगैंचाको कल्पना गर्दैमा जीवन्त हुंदैन। त्यसका लागि माली र बगैंचाबीचको सम्बन्धमाथि विचार पुर्याउनुपर्ने हुन्छ। एउटा मालीले गर्ने दिनरातको परिश्रम, समयानुकूल स्याहारसुसारले मात्र जसरी बगैंचाले आकार लिन्छ त्यस्तै एउटी आमाले आफना सन्तानप्रति गरेको लगानीबाट मात्र उनीहरूको भविष्य सप्रिन्छ।
यदि आर्थिक जटिलता एवं पारिवारिक समस्याकै कारण आय आर्जनको क्षेत्रमा लाग्नुपर्ने विवशता छ भने बालबालिकाहरू नहर्ुर्कुन्जेल घरमैं बसी आय आर्जनका विभिन्न सीपमूलक कार्य गर्न सकिन्छ। जब बालबालिका बालिग हुन्छन् र आफनो ध्यान आपै+m राख्न सक्छन् त्यसबेला आवश्यकताअनुसार आयआर्जनमा संलग्न हुनु बढी बेस हुन्छ। यदि बाहिर निस्कने विवशता छ भने आमाको विकल्प तयार गरेर मात्र कुनै पेशा अंगाल्नु वर्तमान परिवेशमा सान्दर्भिक हुनेछ। पोप जान पालले एक पटक भनेका थिए,"बालबालिकाको आमाबुवा बन्नु धेरै सरल छ तर बालबालिकाहरूले सही अर्थमा आमा वा बुवा भेट्नु निकै कठिन छ"।
–anant.laldas@yahoo. com
र् वर्तमान पर्रि्रेक्ष्यमा बढ्दो आवश्यकता र आर्थिक स्रोतको कमीले गर्दा परिवारलाई धान्न परिवारका हरेक सदस्यलाई आर्थिक क्रियाकलापमा सहभागी हुने परिवेश सृजना हुंदै गएको छ। जस अनुसार महिलाहरूले समेत विभिन्न स्वरूपका जागिरमा आफनो उपस्थिति देखाइरहेका छन्। हुंदाहुंदा कतिपय महिलाका लागि यो पारिवारिक आवश्यकताभन्दा व्यक्तिगत प्रतिष्ठा एवं फेसनको रूपमा प्रतिष्ठापित हुंदै गएको छ।
हाम्रो सर्न्दर्भमा पनि वैश्विक सामाजिक दृष्टिकोणमा परिवर्तनले गर्दा हरेक क्षेत्रमा महिला प्रतिनिधित्व र सहभागिता बढ्दै गएको छ। एकातिर आर्थिक क्षेत्रमा सहभागिताले गर्दा उनीहरूको जीवनस्तर उकासिंदै गएको छ भने अर्कोतिर उनीहरूको घरायसी उपस्थिति कम हुन जांदा विद्यार्थीहरूको भविष्य र चौतर्फी विकासका लागि चाहिने मातृत्व, स्नेह, भावनात्मक सम्बन्ध, आमा द्वारा दिइने प्रशिक्षण, सरसल्लाह र निर्देशनका साथै घरायसी सम्बन्धका महत्त्वपर्ूण्ा पक्षहरू धराशायी हुंदै गएका छन्। परिणामस्वरूप कामकाजी महिला भएको परिवारका बालबालिकाहरूको भविष्य अन्योलग्रस्त हुन पुगेको पाइएको छ।
एक कथा अनुसार एक व्यक्तिको घरमा आगलागी भयो। आगलागी भएपछि उनले आफना नोकरहरूलाई बहुमूल्य वस्तुहरू निकाल्न निर्देशन दियो। निर्देशनअनुसार नोकरहरूले सबै सामान बाहिर झकिे। यत्तिकैमा एकजना नोकरलाई केही सम्झना भयो र ऊ रुन थाल्यो। उसलाई रोएको देखेर त्यस व्यक्तिले भन्यो नरोऊ, एक-दुइवटा स-साना सामानहरू छुटे केही छैन। नोकरले भन्यो- साहेब अरू सबै सामान त झििकयो तर शिशुलाई जोगाउन बिर्सियो।
यस कथाले के देखाउंछ भने जसको लागि यत्रो मेहनत गरेर मानिसले सम्पत्ति आर्जन गर्छ त्यसलाई नै उपेक्षा गर्दा परिणाम के हुंदो रहेको छ। अब यहांनिर प्रश्न उठ्छ कसका लागि धन आर्जन - धनको उपभोग गर्ने नै रहेन भने केका लागि सम्पत्ति चाहियो - जब अभिभावकको आशाका केन्द्र, उनका सन्ततिको भविष्य भताभु· हुन्छ अनि मात्र आमाहरूमध्ये कतिलाई जीवनस्तर सुधार्ने कुरा अभिशाप लाग्छ। कथा अनुसार जसको भविष्य निर्माणका लागि सम्पत्ति जोगाउन ध्यान दिइयो परिस्थिति ठीक विपरीत भयो। हुनु त के पथ्र्यो भने पहिला सन्तानलाई जोगाएर सम्पत्ति जोगाउन ध्यान दिनुपथ्र्यो।
हाम्रो समाजमा बालबालिकाहरूको सुखलाई आर्थिक उपलब्धिसंग जोडेर हेरिने एकोहोरो सोच विकसित भएकोले बालबालिकाहरू भावनात्मक सम्बन्धबाट टाढिंदै गएका छन्। खासगरी एकल परिवारमा जहां बालबालिकालाई नोकर वा बालगृहको संरक्षणमा राखी आमाबुवा दुवै काममा जान्छन् त्यहां बालबालिकाहरूले आमासंग खेल्ने, आफनो समस्या व्यक्त गर्ने, समाधानका लागि आमा वा बुवाको सल्लाह लिने वा गृहकार्य सम्बन्धमा आवश्यक छलफल गर्न नै पाउंदैनन्। यस कारण उनीहरू भित्र उब्जिएका जिज्ञासाहरू शान्त नहुंदा विभिन्न प्रकारको गलत कुराहरूको सहारा लिने वा स·तद्वारा पूरा गर्न लाग्छन्।
मनोवैज्ञानिकहरूका अनुसार नोकरहरूमा यस प्रकारको भावनात्मक पक्षबारे ज्ञान नहुंदा उनीहरूको भरमा मात्र बस्नु उचित पनि हुंदैन। कस्तोसम्म देखिएको र सुनिएको छ भने अभिभावकहरू घरमा नहुंदा नोकरहरूले बालबालिकाहरूलाई धम्काउने, गाली गर्ने, अपशब्द प्रयोग गर्ने, तल्लो स्तरको व्यवहार गर्दछन् जसले उनीहरू मनोवैज्ञानिक रूपले नकारात्मकताको शिकार बन्न जान्छन्। डर र त्रासका कारण आमाबुवालाई समेत भन्न नसक्ने स-साना बालबालिकाहरूको व्यवहार र आचरण्मा समेत यस्ता कुराहरूको प्रत्यक्ष प्रभाव पर्ने सम्भावना बढी हुन्छ। जो अन्ततोगत्वा उनीहरूको असफलताको कारण बन्न जान्छ।
विश्वविजेता नेपोलियनको भनाइ- "मलाई एउटी असल आमा देऊ, म तिमीलाई एउटा राम्रो राष्ट्र दिन्छु" को अर्थ एउटी आमाको सक्षम नेतृत्व र योगदान बालबालिकाहरूको भविष्यका निम्ति महत्त्वपर्ूण्ा हुन्छ। यस कारण बालबालिकाहरूको उत्थान वा पतनमा एउटी आमाको घरायसी उपस्थिति आर्थिक उपलब्धि र प्रतिष्ठाभन्दा हजारौं गुणा ठूलो छ।
एकपटक बालक नेपोलियनले आकाशको चन्द्रमा हेरर त्यसलाई ल्याइदिन आप\mनी आमालाई भने। आमाले पनि त्यसलाई सहजरूपमा लिइन र घरभित्र गई ऐनामा देखाउंदै भनिन्, लौ त्रि्रो चन्द्रमा। बालक नेपोलियन ऐनामा आफू नजिक चन्द्रमा देखी खुशीले उप्र\mन थाले। यस उदाहरणले "केही कुरा असम्भव छैन" भन्ने पाठ नेपोलियनलाई सिकाएको थियो। परिणामस्वरूप उनको सक्षमता, साहस र सफलता इतिहासका पानाहरूमा सबैका लागि उदाहरणीय बन्यो। भन्न के खोजिएको हो भने बालबालिकालाई प्रशिक्षित गर्ने क्रममा एउटी आमाको भूमिका अति महत्त्वपर्ूण्ा हुन्छ।
एक अर्को घटना अनुसार उर्मिला भन्ने एउटी केटीको गर्भपतन उनकी आमाले १८ वर्षो उमेरमा गराइन्। विवाह भएउप्रान्त यस सर्न्दर्भमा एक साथीद्वारा जानकारी लिन खोज्दा उनले यसको सम्पर्ूण्ा दोष आप\mनी आमालाई दिंदै भनिन्, "मेरी आमालाई आप\mनी छोरीको विषयमा सोधपुछ गर्ने समय नै थिएन। छोरी के गर्छर्ेेकस्ता केटाहरूसंग मेलजोल राख्छे, कहां जान्छे, भन्ने कुरा बेलैमा आमालाई जानकारी भएको भए केटासाथीहरूले मलाई छल गर्न पाउने थिएनन्। दिनभरि घरमा एक्लै हुंदा, मेरो कक्षाका केटाहरू साथी बनेर घरमा पुग्थे। आमाको स्नेहको अभाव पूरा गरिदिने गर्थे। यही क्रममा यो दुःखद घटना भएको हो। घरमा आफूभन्दा ठूला कोही भएको भए यो घटना हुने थिएन।" यसरी एउटी आमाद्वारा आफनो सन्तानलाई बाल्यकालमा दिने माया, ममता, हेरचाह एवं सुमार्ग निर्देशनको कमी हुंदा कस्तो दुःखदायी दुर्घटना हुन्छ भन्ने कुरा यस उदाहरणबाट सिक्न सकिन्छ।
एक अर्को घटनाका पात्र रमेश जांडरक्सी खाने, घरमा साथीहरूलाई जम्मा गरी ब्लू फिल्म हर्ेर्ने कारण घरमा बिदाको दिन पनि एक्लै हुनु र आमाबुवा अबेर घर र्फकने बानीलाई जिम्मेवार बताउंछन्। यस्ता धेरै घटनाहरू हामी आप\mनै छरछिमेकमा पाउन सक्छौं जहां अभिभावकको उचित रेखदेख, संरक्षण एवं निर्देशनको अभावमा बालबालिकाहरू कुलतमा प+mसेका छन्, गलत क्रियाकलापमा संलग्न भएका छन्, परीक्षाहरूमा असफल भएका छन्। भन्न के खोजिएको हो भने बदलिंदो वर्तमान सामाजिक परिवेशमा आफना छोरा वा छोरी दुर्घटनाका शिकार हुन सक्छन् भन्ने सम्भावनालाई अटेर गरेर आंखा चिम्लेर झूटो प्रतिष्ठा वा आर्थिक उपलब्धिले के हाम्रँे सन्तानको भविष्य सप्रन्छ -
हाम्रो समाजमा अभिभावकहरूद्वारा जिम्मेवारी निर्वाहको क्रममा हुने त्रुटिहरूप्रति मूल्याड्ढन गर्नुको साटो आफना सन्तानमाथि एकोहोरो आक्रोश पोख्ने चलन रहिआएको छ। असफलताका लागि सन्तानको कटु आलोचना गर्ने र आफनो जीवन धिक्कार्ने यथार्थ हाम्रै परिवेशमा देखिने गरेको छ। यहींनिर हामी अभिभावकहरूले ध्यान दिनुपर्ने कुरो के हो भने जसरी हामीले एउटा सुन्दर बगैंचाको कल्पना गर्दैमा जीवन्त हुंदैन। त्यसका लागि माली र बगैंचाबीचको सम्बन्धमाथि विचार पुर्याउनुपर्ने हुन्छ। एउटा मालीले गर्ने दिनरातको परिश्रम, समयानुकूल स्याहारसुसारले मात्र जसरी बगैंचाले आकार लिन्छ त्यस्तै एउटी आमाले आफना सन्तानप्रति गरेको लगानीबाट मात्र उनीहरूको भविष्य सप्रिन्छ।
यदि आर्थिक जटिलता एवं पारिवारिक समस्याकै कारण आय आर्जनको क्षेत्रमा लाग्नुपर्ने विवशता छ भने बालबालिकाहरू नहर्ुर्कुन्जेल घरमैं बसी आय आर्जनका विभिन्न सीपमूलक कार्य गर्न सकिन्छ। जब बालबालिका बालिग हुन्छन् र आफनो ध्यान आपै+m राख्न सक्छन् त्यसबेला आवश्यकताअनुसार आयआर्जनमा संलग्न हुनु बढी बेस हुन्छ। यदि बाहिर निस्कने विवशता छ भने आमाको विकल्प तयार गरेर मात्र कुनै पेशा अंगाल्नु वर्तमान परिवेशमा सान्दर्भिक हुनेछ। पोप जान पालले एक पटक भनेका थिए,"बालबालिकाको आमाबुवा बन्नु धेरै सरल छ तर बालबालिकाहरूले सही अर्थमा आमा वा बुवा भेट्नु निकै कठिन छ"।
–anant.laldas@yahoo. com
